Vigrahavyāvartanī
VV
"Vigrahavyāvartanī: Sanskrit transliteration and Tibetan translation" in 成田山仏教研究所紀要 [ Naritasan Bukkyō Kenkyūjo Kiyō = Journal of the Naritasan Institute for Buddhist Studies] 31: 209-333 (L)
米澤 嘉康 [ YONEZAWA Yoshiyasu ]
2008
| namo buddhāya |
sarveṣāṃ bhāvānāṃ sarvatra na vidyate svabhāvaś cet |
tvadvacanam asvabhāvaṃ na nivartayitum svabhāvam alaṃ ||
yadi sarveṣāṃ bhāvānāṃ hetau pratyayeṣu ca hetupratyayasāmagrāñ ca pṛthak ca yatra sarvatra svabhāvo na vidyata iti kṛtvā śūnyāḥ sarvabhāvā iti | na hi bīje hetubhūte 'ṅkuro sti | na pṛthivyaptejovāyvādinām ekekasmin pratyayasaṃjñite | na pratyayeṣu samagreṣu na hetupratyayeṣu samagreṣu na hetupratyayasāmagrāṃ na hetupratyayavinirmuktaḥ pṛthag eva vā | yasmād atra svabhāvo nāsti tasmān niḥsvabhāvo 'ṅkuraḥ | yasmān niḥsvabhāvaḥ tasmāt śūnyaḥ | yathā cāyam aṅkuro niḥsvabhāvo niḥsvabhāvāc ca śūnyaḥ tathā sarvabhāvā niḥsvabhāvatvāc chūnya iti |
atra vayaṃ brūmaḥ | yady evaṃ tavāpi vacanaṃ yady etac chūnyāḥ sarvabhāvā iti tad api śūnyaṃ | kiṃ kāraṇaṃ tad api hetau nāsti | mahābhūteṣu saṃprayukteṣu viprayukteṣu vā pratyayeṣu nāsti | uraḥkaṇthoṣṭhajihvādantamūlatālunāsikāmūrdhaprabhṛtiṣu yan naivobhayasāmagryām asti | hetupratyayasamagrīvinirmuktaṃ pṛthag eva vā nāsti | yasmād atra sarvatra nāsti | tasmān niḥsvabhāvaṃ | yasmān niḥsvabhāvaṃ | tasmāc chūnyaṃ | tasmād anena sarvabhāvasvabhāvavyāvartanam aśakyaṃ kartuṃ | kiṃ kāraṇaṃ | na hy asadagninā dagdhaṃ | nāpy asatā śāstreṇa śakyaṃ chettuṃ | nāsatībhir adbhiḥ śakyaṃ kledayitum evam asattā vacanena śakyaḥ sarvabhāvasvabhāvapratiṣedhaḥ kartuṃ na śakyaḥ sarvabhāvasvabhāvo nivartayituṃ | tatra yad uktaṃ sarvabhāvasvabhāvaḥ pratiṣidhaḥ sarvatra bhāvasvabhāvo vinivartata iti | tan na ||
atha sasvabhāvam etad vākyaṃ pūrvā hata pratijñā te |
vaiṣamikatvaṃ tasmin viśeṣahetuś ca vaktavyaḥ ||
athāpi manyase mā bhūd eṣa doṣa iti sasvabhāvam etad vākyaṃ | sasvabhāvatvāc cāśūnyaṃ | tasmād anena sarvabhāvasvabhāvaḥ pratiṣiddhaḥ sarvabhāvasvabhāvo vinivarta iti ||
atra brūmaḥ | yā hi te pratijñā śūnyāḥ sarvabhāvā iti | hatā śā || kiñcānyat sarvabhāvāntargatañ ca tadvacanam | kasmāt sarvabhāveṣu tvadvacanam aśūnyaṃ yenāśūnyatvāt sarvabhāvasvabhāvaḥ pratiṣiddhaḥ || evaṃ ṣaṭkoṭiko vādaḥ prasaktaḥ | sa punaḥ katham iti |
hanta cet punaḥ śūnyāḥ sarvahhāvās tena tvadvacanaṃ śūnyam sarvabhāvāntargatatvāt tvadvacanasya | tena śūnyena pratiṣedhānupapattiḥ | tatra yaḥ pratiṣedhaḥ śūnyāḥ sarvabhāva iti anupapannaḥ | 1 | upapannaś cet punaḥ śūnyāḥ sarvabhāvā iti pratiṣedhas tena tvadvacanaśūnyatvād anena pratiṣedho anupapannaḥ | 2 | atha śūnyāḥ sarvabhāvās tvadvacanañ cāśūnyaḥ yena pratiṣedhas tena tvadvacanaṃ sarvatrāsaṃgṛhītaṃ | tatra dṛṣṭāntavirodhaḥ | 3 | sarvatra cet punaḥ gṛhītaṃ tvadvacanaṃ sarvabhāvāś ca śūnyāḥ | tena tad api śūnyaṃ śūnyatvād anena nāsti pratiṣedhaḥ | 4 | atha śūnyam asti vānena pratiṣedhaḥ śūnyāḥ sarvabhāvā iti tena śūnyāpi sarvabhāvāḥ kāryakriyāsamarthā samarthabhaveyuḥ | na caitad iṣṭaṃ | 5 | atha śūnyāḥ sarvabhāvāḥ na ca kāryaṃ kriyāsamarthaṃ bhavaṃti mā bhūt dṛṣṭāntavirodha iti kṛtvā śūnyena tvadvacanena sarvabhāvāsvabhāvo pratiṣedho nopapanna iti | 6 |
kiñcānyat | evaṃ tadastitvāt vaiṣamikatvaprasaṅgaḥ | kiñcit śūnyaṃ kiñcid aśūnyam iti | tasmiṃś ca vaisamikatve viśeṣahetur vaktavyaḥ | yena hi viśeṣahetunā kiñcit śūnyaṃ kiñcid aśūnyaṃ syāt | sa ca nopadiṣṭo hetuḥ | tatra yad uktaṃ śūnyāḥ sarvabhāvā iti tan na ||
kiñcānyat
mā śabdavad ity etat syāt te buddhir na caitad upapannaṃ |
śabdenātra satā bhaviṣyato vāraṇaṃ tasya ||
syāt te buddhiḥ yathā nāma kaścit brūyāt mā śabdaṃ kārṣīr mā śabdaṃ kārṣīr iti | tena ca śabdena vyāvartanaṃ kriyate | evam eva śūnyāḥ sarvabhāvā iti | śūnyena vacanena sarvatā sarvabhāvasvabhāvavyavartanaṃ kriyata iti |
atra vayaṃ brūmaḥ | etad apy anupapannaṃ kiṃ kāraṇaṃ | sattā hy atra śabdena hy atra bhaviṣyataḥ śabdasya pratiṣedhaḥ kriyate | na punar iha bhavataḥ satā vacanena sarvabhāvasvabhāvapratiṣedhaḥ kriyate | tava hi matena vacanam apy asat | sarvabhāvasvabhāvo 'py asat | tasmād ayaṃ mā śabdavad iti viṣayopanyāso 'sann iti ||
kiñca
pratipratiṣedhyo 'py evam iti mataṃ bhavet tad asad eva |
evaṃ tava pratijña lakṣaṇato dūṣyate na mama ||
syāt te buddhiḥ pratiṣedhaḥ pratiṣedhyo 'py anenaiva kalpenānupapannaḥ | tatra yad bhavāna sarvabhāvasvabhāvapratiṣedhaśūcanaṃ pratiṣedhayati | tad anupapannam iti |
atra vayaṃ brūmaḥ | etad aśabdena sad eva | kasmāt tava ca hi pratijñālakṣaṇaprāptam etan na mama bhavān iha bravīti | śūnyāḥ sarvabhāvā iti nāhaṃ | tasmāt tvatpratijñān na(?)payāmi | pūrvakaḥ pakṣo na mama | tatra yad uktaṃ pratiṣedhaḥ pratiṣedhyo 'py evaṃ matam iti | upapannam iti || tan na |
kiñcānyat |
pratyakṣeṇa hi tāvad yady upalabhya vinivartayasi bhāvān |
tan nāsti pratyakṣaṃ bhāvā yenopalabhyante ||
yadi pratyakṣataḥ sarvabhāvān upalabhya bhavāna nivartayati śūnyāḥ sarvabhāvā iti | tad anupapannaṃ | kasmāt pratyakṣam api hi pramāṇaṃ svabhāvāntargatatvāt śūnyaṃ | yo 'pi sarvabhāvān upalabhate so 'pi śūnyas tasmāt pratyakṣeṇa pramāṇena nopalambhabhāvo anupalabdhasya ca pratiṣedhānupapattiḥ śūnyāḥ sarvabhāvā iti | tad anupapannaṃ
syāt te buddhiḥ | anumānenāgamenopamānena vā sarvabhāvān upalabhya sarvabhāvavyāvartanaṃ kriyata iti ||
atra brūmaḥ |
anumānaṃ pratyuktaṃ pratyakṣeṇāgamopamāne ca |
anumānāgamasādhyā ye 'rthā dṛṣṭāntasādhyāś ca ||
anumānam apy upamānāgamāś ca pratyakṣeṇa pramāṇena pratyuktāḥ | yathā hi pratyakṣaṃ pramāṇaṃ śūnyaṃ sarvabhāvānāṃ śūnyatvāt | evam anumānamopamāgamāpi śūnyāḥ | sarvabhāvānāṃ śūnyatvāt | ye 'py anumānasādhyārthā āgamasādhyā upamānasādhyāś ca | te 'pi śūnyāḥ sarvabhāvānāṃ śūnyatvāt anumānopamānāgamaiś ca yo 'pi bhāvān upalabhate so 'pi śūnyaḥ tasmāt bbāvānām upalambhābhāvo 'nupalabdhānāñ ca svabhāvapratiṣedhānupapattiḥ | tatra yad uktaṃ śūnyāḥ sarvabhāvā iti | tan na ||
kiñcānyat |
kuśalānāṃ dharmāṇāṃ dharmāvasthavidaś ca manyante |
kuśalaṃ janasvabhāvaṃ śeṣeṣv apy eṣa viniyogaḥ ||
iha dharmāvasthāvido manyante kuśalānāṃ dharmāṇām ekonaviṃśaṃ śataṃ | tadyathā ekadeśo vijñānasya vedanāyāḥ | saṃjñāyāś cetanāyāḥ | sparśasya manasikārasya chandasyādhimokṣasya vīryasya smṛteḥ samādheḥ prajñāyā upekṣāyāḥ prayogasya saṃprayogasya prāpto 'dhyāśayasya prativirateḥ vyavasāyā autsukyasya | unmūrḍhe utsāhasya avyārtyasya vasitāyāḥ pratipatter avipratīsārasya dhṛter adhyavasāyasya | anaukṣekasya ananumūḍhyanutsārasya | prāpaṇāyāḥ praṇidheḥ madasya viṣayānāṃ viprayogasya | aniryāṇikatāyā utsādasya | sthiter anityatāyāḥ samarthāgatasya jarāyāḥ paridrāsyatārateḥ | vitarkānāṃ prīteḥ pramādasya aprasrabdheḥ | vyavahāratāyāḥ | prekṣupratikūlasya pradakṣiṇagrāhasya vaiśāradyagauravasya citrīkārasya bhakter abhakteḥ suśrūṣāyāḥ sādarasyānādarasya prasrabdheḥ | hāsasya vācaḥ viṣpandanāyāḥ siddhasyāprasādasya aprasrabdheḥ vyavahāratāyaḥ | dākṣyasya sauratyasya vipratisārasya śokasya | upāyāsāyās vītasya | apradakṣiṇagrāhasya samepasya saṃvarāṇāṃ pariśuddher adhyāśayasya rūpasyeti | śraddhā hrīr ārjavam avañcanaṃ | upasama acāmala saprasādamārdavaṃ pratisaṃkhyānaṃ nirveda 'paridāhaḥ | amada alobha adoṣa amoha asarvat apratiniḥsargaḥ vibhava apatrayā apariśucchadanaṃ mānanaṃ kāruṇyaṃ maitrī adīnatādaritam ari(d)ha 'nupanāhaḥ alī cetaso paryādānaṃ kṣāntiḥ | vyavasadu āsaurakyam iti bhāgānvayaṃ | puṇyaṃ | asaṃjñisamāpattiḥ | nairyāṇikatāsarvajñatāsaṃskṛtā dharmā ity ekonaviṃśaṃ śataṃ kuśalānāṃ kuśalaḥ svabhāvaḥ ||
tathākuśalānām akuśalaḥ svabhāvaḥ | nivṛttāvyākṛtaḥ | prakṛtāvyākṛtānāṃ prakṛtāvyākṛtaḥ | kāmoktānāṃ kāmoktaḥ | rūpoktānāṃ rūpoktaḥ | ārūpyoktānām ārūpyoktaḥ | anāśravāṇām anāśravaḥ | duḥkhoktānāṃ duḥkhoktaḥ | samudayoktānāṃ samudayoktaḥ | nirodhoktānāṃ nirodhoktaḥ | mārgoktānāṃ mārgoktaḥ | bhāvanāprahātavyānāṃ bhāvanāprahātavyaḥ | aprahātavyānām aprahātavyaḥ | prahātavyānāṃ prahātavyaḥ | yasmād evam anekaprakāro dharmasvabhāvo dṛṣṭaḥ | tasmād iha yad uktaṃ | niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvāḥ niḥsvabhāvatvāt śūnyā iti tan na |
kiñcānyat |
nairyāṇikasvabhāvo dharmo nairyāṇikāś ca ye teṣāṃ |
dharmāvasthoktānām eva ca nairyāṇikādīnāṃ ||
iha ca dharmo 'vasthoktānāṃ nairyāṇikānāṃ dharmāṇāṃ niryāṇikaḥ svabhāvaḥ | anairyāṇikānām anairyāṇikaḥ | bodhyaṅgikānāṃ bodhyaṅgikaḥ | abodhyaṅgikānām abodhyaṅgikaḥ | bodhipākṣikāṇāṃ bodhipākṣikaḥ | abodhipākṣikāṇām abodhipākṣikaḥ | evaṃ śeṣāṇāṃ tad yasmād evam anekaprakāro dharmāṇāṃ svabhāvo dṛṣṭaḥ | yasmād yad uktaṃ niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvāḥ | niḥsvabhāvatvāt śūnyā iti na ||
kiñcānyat |
yadi ca na bhavet svabhāvo dharmāṇāṃ niḥsvabhāva ity evaṃ |
nāmāpi bhavet naivaṃ nāmāpi nirvastukan nāsti ||
yadi ca dharmāṇāṃ svabhāvo bhāvānāṃ svabhāvānāṃ sadbhāvāc cāśūnyāḥ sarvabhāvāḥ | tatra yad uktaṃ niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvā niḥsvabhāvatvāt śūnyā iti tan na ||
kiñcānyat |
atha vidyate svabhāvaḥ sa ca dharmāṇāṃ na vidyate tasmāt |
dharmair vinā svabhāvaḥ sa yasyāsti tad yuktam upadeṣṭum ||
atha manyase mā bhūd avastukaṃ nāmeti kṛtvāsti svabhāvaḥ | sa punar dharmāṇāṃ na saṃbhavati | evaṃ dharmaśūnyatā ca niḥsvabhāvatvād dharmāṇāṃ siddhā bhaviṣyati | na ca nirvastukan nāmeti |
atra vayaṃ brūmaḥ | evaṃ kasyedānīṃ sa svabhāvo dharmavinirmuktasyārthasya tad yuktam upadeṣṭum arthaḥ | sa ca nopadiṣṭas tasmād yā kalpanā 'sti svabhāvo na punar dharmāṇām iti sā hīnā ||
kiñcānyat |
sata eva pratiṣedho nāsti ghaṭo geha ity ayaṃ yasmāt |
dṛṣṭaḥ pratiṣedho yaṃ sataḥ svabhāvasya te tasmāt ||
iha ca sato 'rthasya pratiṣedhaḥ kriyate nāmataḥ | tadyathā nāsti ghaṭo geha iti | sato ghaṭasya pratiṣedhaḥ kriyate | nāsataḥ | evam eva nāsti svabhāvo dharmāṇām iti | sataḥ svabhāvasya pratiṣedhaḥ prāpnoti nāmataḥ | tatra yad uktaṃ | niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvāḥ niḥsvabhāvatvāt śūnyā iti tan na || pratiṣedhasaṃbhavād eva hi sarvabhāvasvabhāvasvabhāvo 'pratiṣiddhaḥ ||
atha nāsti sa svabhāvaḥ kin na pratiṣidhyate tvayānena |
vacanena rte vacanāt pratiṣedhaḥ sidhyate hy asataḥ ||
nāsty eva svabhāvā ity anena vacanena niḥsvabhāvā bhāvā iti kiṃ bhavatā pratiṣidhyate | asato hi vacanād vinā siddhaḥ pratiṣedhaḥ | tadyathāgneḥ śaityasya | ayaṃ sthairyasya |
kiñcānyat |
bālānām iva mithyā mṛgatṛṣṇāyāṃ yathājalagrāhaḥ |
evaṃ mithyāḥ grāhaḥ syāt te pratiṣidhyate hy asataḥ ||
syāt te buddhiḥ yathā bālānāṃ mṛgatṛṣṇāyāṃ mithyājalam iti grāho bhavati | nanu nirjalā sā mṛgatṛṣṇeti tatra paṇḍitajātīyena puruṣeṇocyate | tasya mithyāgrāhasya vinivartanārtham evan niḥsvabhāveṣu yaḥ svabhāvo grāhaḥ satvānāṃ tasya vyāvartanārthan niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvā ity ucyata iti ||
atra brūmaḥ |
nanv evaṃ saty asti grāho grāhyañ ca tadgrahītā ca |
pratiṣedhaḥ pratiṣedhyaṃ pratiṣedhā ceti ṣaṭkaṃ tat ||
yady evaṃ nanv evaṃ saty asti tāvat satvānāṃ mithyāgrāhaḥ | asti grāhyaṃ santi satvā grahītāraḥ | asti pratiṣedhaḥ tasyāpi mithyāgrāhasyāsti pratiṣedhyaṃ yad idaṃ mithyāgrāhyaṃ nāma | santi pratiṣedhāro yuṣmadādayo 'sya mithyāgrāhasyeti siddhaṃ ṣaṭkam | ṣaṭkasyāsya prasiddhatvāt | yad uktaṃ śūnyāḥ sarvabhāvā iti tan na ||
atha naivāsti grāho na ca grāhyaṃ na ca grahītāraḥ |
pratiṣedhyaḥ pratiṣedhyaṃ pratiṣedhāro 'py ata na santi ||
atha mā bhūd eṣa doṣa iti kṛtvā naiva grāho 'sti naiva grāhyaṃ na ca grahītāra iti | evaṃ sati yo 'sau grāhasya pratiṣedhaḥ niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvā iti | so 'pi nāsti pratiṣedhyam api nāsti pratiṣedhāro 'pi na santi |
pratiṣedhaḥ pratiṣedhyaṃ pratiṣedhāraś ca yady uta na santi |
siddhā hi sarvabhāvā yeṣām evaṃ svabhāvaś ca ||
yadi ca na pratiṣedho na pratiṣedhyaṃ na pratiṣeddhāraḥ santy apratisiddhāḥ sarvabhāvā asti ca sarvabhāvānāṃ svabhāvaḥ ||
kiñcānyat |
hetoḥ svato na siddhiḥ naiḥsvābhāvyāt kuto hi te hetuḥ |
nirhetukasya siddhir na copapannāsya te 'rthasya ||
niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvā ity etasmin arthe te hetor asiddhiḥ | kiṃ kāraṇaṃ niḥsvabhāvatvād dhi sarvabhāvānāṃ śūnyatvān na tato hetuḥ | asati hetau nirhetukasyārthasya śūnyāḥ sarvabhāvā iti kuta eva prasiddhiḥ || tatra yad uktaṃ śūnyāḥ sarvabhāvā iti tan na ||
kiñcānyat |
yadi cāhetoḥ siddhiḥ svabhāvavinivartanasya te bhavati |
svābhāvyasyāstitvaṃ mamāpi nirhetukaṃ siddhaṃ ||
atha manyase nairhetukī siddhiḥ niḥsvabhāvatvasya bhāvānām iti | yathā tava svabhāvanirvartanaṃ nirhetukaṃ siddhaṃ | tathā mamāpi svabhāvasatbhāvo 'pi nirhetukaḥ siddhaḥ ||
atha hetor astitvaṃ bhāvānaiḥsvābhāvyam ity anupapannaṃ |
loko naiḥsvabhāvyān na hi kaścana vidyate bhāvaḥ ||
iha yadi hetor astitvaṃ manyase | niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvā iti tad anupapannaṃ || kiṃ kāraṇaṃ | na hi loke niḥsvabhāvaḥ kaścid bhāvo 'sti ||
kiñcānyat |
pūrvaṃ cet pratiṣedhaḥ paścāt pratiṣedhyam iti na copapannaṃ |
yaś cānupapanno yugapac ca yataḥ svabhāvo 'san ||
iha pūrvaṃ cet pratiṣedhaḥ paścāc ca pratiṣedhyaṃ | niḥsvabhāvyaṃ nopapannaṃ | asati hi pratiṣedhye kasya pratiṣedhaḥ || atha paścāt pratiṣedhaḥ pūrvaṃ pratiṣedhyam iti ca nopapannaṃ | siddhe hi pratiṣedhye kiṃ pratiṣedhaḥ karoti | atha yugapatpratiṣedhaḥ pratiṣedhye tathāpi na pratiṣedhaḥ pratiṣedhyasyārthasya kāraṇaṃ prati na pratiṣedhyaḥ | na pratiṣedhasya ca yathā yugapadutpannayor goviṣāṇayoḥ naiva dakṣiṇaṃ savyasya kāraṇaṃ savyaṃ vā dakṣiṇasya gāraṇaṃ bhavatīti | tatra yad uktaṃ niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvā iti tan na |
atrocyate | yat tāvad bhavatoktaṃ
sarveṣāṃ bhāvānāṃ sarvatra na vidyate svabhāvaś cet |
tvadvacanam asvabhāvaṃ na nivartayituṃ svabhāvam alam [1] iti |
atra brūmaḥ |
hetupratyayasāmagrāṃ pṛthagbhāve 'pi madvaco na yadi |
nanu śūnyatvaṃ siddhaṃ bhāvānām asvabhāvatvāt ||
yadi madvaco hetau nāsti mahābhūteṣu saṃprayukteṣu viprayukteṣu vā pratyayeṣu nāsti | uraḥkaṇthojihvādantatālunāsikamūrdhaprabhṛtiṣu ya + + sāmagryām asti heṃpratyayasāmagrīṃ vinirmuktaṃ pṛthag vāsti | tasmān niḥsvabhāvā niḥsvabhāvatvāc chūnyaṃ | evaṃ | nanu śūnyatvaṃ siddhaṃ niḥsvabhāvatvād asya madīyavacasaḥ | yathā caitan madvacanaṃ niḥsvabhāvatvāc chūnyaṃ | tathā sarvabhāvā niḥsvabhāvatvāc chūnyā iti | yad bhavatoktaṃ tvadīyavacasaḥ śūnyatvāt śūnyatā sarvabhāvānāṃ nopapadyata iti tan na ||
kiñcānyat |
yaś ca pratītya bhāvānāṃ śūnyateti taṃ brū + + |
yas tu pratītyabhāvo bhavati hi tasyāsvabhāvatvaṃ ||
śūnyatārthañ ca bhavān bhāvānām anavasamya śūnyatārtham ajñātvā pravṛtti upālambhaṃ vaktuṃ tvadvacanasya śūnyatvāt tvadvacanasya niḥsvabhāvatvād evaṃ tvadvacanena niḥsvabhāvena bhāvānāṃ svabhāvapratiṣedho nopapadyata iti | iha hi yaḥ pratītya bhavānāṃ bhāvaḥ sā śūnyatā | kasmān niḥsvabhāvatvāt | ye hi pratītyasamutpānnā bhāvās te sa sasvabhāvā bhavanti | svabhāvābhāvāt | tasmād dhetupratyayāpekṣatvāt | yadi hi svabhāvato bhāvā bhaveyuḥ | pratyākhyāyāpi hetupratyayāṃś ca bhaveyuḥ | na cevaṃ bhavanti | tasmān niḥsvabhāvāḥ niḥsvabhāvatvāc chūnyā ity abhidhīyante | evaṃ madīyam api vacanaṃ | pratītyasamutpannatvān niḥsvabhāvaṃ niḥsvabhāvatvāt śūnyam ity upapannaṃ |
yathā ca pratītyasamutpannatvāt svabhāvaśūnyāḥ | rathapaṭaghaṭādayaḥ sveṣu sveṣu kāryeṣu kāṣṭhāhaṇamṛttikaharaṇamadhūdakapayasāṃ dhāraṇā śītavātātapaparitrāṇaprabhṛtiṣu vartante | evam idaṃ madīyavacanaṃ pratyayasamutpannatvān niḥsvabhāvaṃ niḥsvabhāvatvaprasādhanaṃ pratyayabhāvānāṃ vartate | tatra yad uktaṃ | niḥsvabhāvatvāt tvadīyavacanasya śūnyatvaṃ śūnyatvāt tasya ca tena sarvabhāvasvabhāvapratiṣedha upapannam iti tan na ||
kiñcānyat |
nirmitako nirmitakaṃ māyāpuruṣa svamāyayā sṛṣṭam |
pratiṣedhayati yadvat pratiṣedho yaṃ tathaiva syāt ||
yathā nirmitakaḥ puruṣam abhyāpataṃ tu kaścid arthena vartamānaṃ pratiṣedhayet | māyākāreṇa vā sṛṣṭo māyāpurnṣo 'nyaṃ māyāpuruṣa samabhyava tan na kasminścid arthe vartamānaṃ pratiṣedhayet | tatra yo nirmitakaḥ puruṣaḥ pratiṣedhyate sa śūnyaḥ yaḥ pratiṣedhayati so 'pi māyāpuruṣaḥ śūnya evam eva madvacanena śūnyena sarvabhāvānāṃ svabhāvapratiṣedha upapannaḥ || tatra yad bhavatoktaṃ | śūnyatvāt tvadvacanasya sarvabhāvasvabhāvapratiṣedho nopapannam iti tan na | ṣaṭkoṭiko vāda uktaḥ sa evaṃ pratisiddhaḥ naiva hy evaṃ sati na sarvabhāvāntargataṃ madvacanaṃ nāpy aśūnyaṃ nāpi sarvabhāvā 'śūnyāḥ |
yat punar bhavatoktam
atha sasvabhāvam etad vākyaṃ pūrvā hatā pratijñā te
vaiṣamikatvaṃ tasmin viśeṣahetuś ca vaktavya [2] ity
atrāpi brūmaḥ |
na svābhāvikam etad vākyaṃ tasmān na vādahānir me |
nāsti ca vaiṣamikatvaṃ viśeṣahetuś ca na nigadyaḥ ||
na tāvad etan mama vacanaṃ pratītyasamutpannatvāt svabhāvopapannaṃ yathā pūrvam uktaṃ | svabhāvānupapannatvāt śūnyaṃ | yasmāc ca idam api madvacanaṃ śūnyaṃ śeṣāpi sarvabhāvāḥ śūnyās tasmān nāsti vaiṣamikatvaṃ | yadi hi vayaṃ brūmaḥ | idaṃ vacanam aśūnyaṃ śeṣāḥ sarvabhāvāḥ śūnyā iti tato vaiṣamikatvaṃ | syān na caitad evaṃ tasmān na vaiṣamikatvaṃ | yasmāc ca vaiṣamikatvaṃ na saṃbhavati idaṃ vacanam aśūnyaṃ śeṣāḥ punaḥ sarvabhāvāḥ śūnyā iti | tasmād asmābhir viśeṣahetur api na vaktavyaḥ anena idaṃ vacanaṃ aśūnyaṃ sarvabhāvāḥ punaḥ śūnyā iti | tatra yad bhavatoktaṃ vādahānis te vaiṣamikatvaṃ ca viśeṣahetuś ca tvayā vaktavya iti tan na |
yat punar bhavatoktaṃ |
mā śabdavad ity etad asmāt te buddhir na caitad upapannaṃ |
śabdena hy atra satā bhaviṣyato vāraṇaṃ tasyeti | [3]
atra brūmaḥ |
mā śabdavad iti nāyaṃ dṛṣṭānto yas tvayā mamārabdhaḥ |
śabdena hi tac ca śabdasya vāraṇaṃ naidam eva caḥ ||
nāpy ayam asmākaṃ dṛṣṭāntaḥ | yathā kaścin mā śabdaṃ karṣīr iti bruvaṃ śabdam eva karoti śabdañ ca pratiṣedhayati | yadvat śūnyena vacanena śūnyatāṃ pratiṣedhayati | kiṃ kāraṇaṃ | atra hi dṛṣṭānte śabdena śabdasya vyāvartanaṃ kriyate | na caitad evaṃ vayaṃ brūmaḥ | niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvāḥ niḥsvabhāvatvāt tad aśūnyām iti |
kiṃ kāraṇaṃ
naiḥsvabhāvyānāṃ cen naiḥsvābhāvyena vāraṇaṃ yadi hi |
naiḥsvabhāvyanirvṛttau svabhāvyaṃ hi prasiddhaṃ syāt ||
yathā mā śabdam iti śabdena śabdasya vyāvartanaṃ kriyate | evaṃ yadi naiḥsvabhāvyena vacanena naiḥsvabhāvyānāṃ vyāvartanaṃ kriyate tato 'yaṃ dṛṣṭāntopapannaḥ syāt | iha tu naiḥsvabhāvyena vacanena bhāvānāṃ svabhāvapratiṣedhaḥ kriyate | evaṃ yadi naiḥsvabhāvyena vacanena niḥsvabhāvānāṃ naiḥsvabhāvyapratiṣedhaḥ kriyate | naiḥsvabhāvyapratiṣedhād eva sasvabhāvā bhaveyuḥ | sasvabhāvatvād aśūnyāḥ syuḥ | śūnyatāñ ca vayaṃ bhāvānām ācakṣmahe nāśūnyatām ity adṛṣṭānta evāyam iti |
atha vā nirmitakāyāṃ yathā striyāṃ striyam ity asatgrāhaṃ |
nirmitakaḥ pratihanyāt kasyacid evaṃ bhaved ettata ||
atha vā kasyacit puruṣasya nirmitakāyāṃ striyāṃ svabhāvaśūnyāyāṃ paramārthataḥ striyam ity asadgrāhaḥ | syād eva tasyāṃ tenāsadgrāheṇa rāgam utpādayet | tad yathā tathāgatena vā tacchrāvakeṇa vā nirmitako nirmitaḥ syāt | tathāgatādhiṣṭhānena vā tathāgatasrāvakādhiṣṭhānena vā tasya tam asadgrāhaṃ vinivartayet | evam eva nirmitakopamena śūnyena vacanena nirmitakastrīsadṛśyeṣu niḥsvabhāveṣu yo 'yaṃ svabhāvagrāhaḥ sa nivartyate sa pratiṣidhyate | tasmād ayam atra dṛṣṭāntaḥ śūnyatāprasādhanaṃ pratyupapadyamāno netaraḥ |
atha vā sādhyasamo yaṃ hetur na hi vidyate dhvaneḥ sattā |
saṃvyavahārañ ca vayaṃ nānabhyupagamya kathayāmaḥ ||
mā śabdavad iti sādhyasama evāyaṃ hetuḥ | kasmāt sarvabhāvānāṃ naiḥsvabhāvyenāviśiṣṭatvāt | na hi tasya dhvaneḥ pratītyasamutpannatvāt | svabhavaṃ sattāḥ vidyate | tasyāḥ svabhāvasattāyā avidyamānatvāt |
yad uktaṃ
śabdena hy atra sattā bhaviṣyato vāraṇaṃ tasyeti |
tad vyāhanyate |
api ca na vayaṃ vyavahārasatyaṃ pratyākhyāya vyavahārasatyam anabhyupagamya kathayāmaḥ | śūnyāḥ sarvabhāvā iti | na hi vyavahārasatyam anāgamya śakyā dharmadeśanā kartuṃ |
yathoktaṃ
vyavahāram anāśritya paramārtho na deśyate |
paramārtham anāgamya nirvāṇaṃ nādhigamyata iti | [= MMK 24|18]
tasmān madvacanavat śūnyāḥ sarvabhāvāḥ sarvabhāvānāñ ca niḥsvabhāvatvam ubhayathopapadyamānam iti ||
yat punar bhavatoktaṃ |
pratiṣedhaḥ pratiṣedhyo 'py evam iti mataṃ bhavet tad asad eva |
evaṃ tava pratijñā lakṣaṇato dūṣyeta na mameti | [4]
atra brūmaḥ |
yadi kācana pratijñā tatra syān na me tat eṣa me bhaved doṣaḥ |
nāsti ca mama pratijñā tasmān naivāsti me doṣaḥ ||
yadi ca kācin mama pratijñā syāt tato mama pratijñālakṣaṇaprāptatvāt sa pūrvako doṣaḥ | yathā tvayoktaṃ bhāvāḥ tathā mama syān na ca mama kācid asti pratijñā | tasmāt sarvahhāveṣu śūnyeṣv atyantopaśānteṣu prakṛtivivikteṣu kutaḥ pratijñālakṣaṇaprāptiḥ kutaḥ pratijñālakṣaṇatāprāptikṛto doṣaḥ | tatra yat bhavatoktaṃ pratijñālakṣaṇaprāptatvāt tavaiva doṣa iti tan nāsti |
yat punar bhavatoktaṃ
pratyakṣeṇa hi tāvad yady upalabhya nivartayasi bhāvān
tan nāsti pratyakṣaṃ bhāvā yenopalabhyaṃta | [5]
anumānaṃ pratyuktaṃ pratyakṣeṇāgamopamāne
cānumānāgamasādhyā ye 'rthā dṛṣṭāntasādhyāś ceti | [6]
atra vayaṃ brūmaḥ |
yadi kiñcid upalabheyaṃ pravarteyaṃ nivartayeyaṃ vā |
pratyakṣādibhir arthais tadabhāvān me 'nupālambhaḥ ||
yady ahaṃ kiñcid artham upalabheyaṃ pratyakṣānumānopa + + + + hetubhiḥ pramāṇaiḥ | caturṇāṃ vā pramāṇānāṃ | anyatamānyatamena | ata evaṃ pravartayeyaṃ vā 'rtham evāhaṃ kiñcin nopalabhate tasmān na pravartayāmi na nivartayāmi | tatraivaṃ sati yau bhavatopālambhoktaḥ | yadi pratyakṣādīnāṃ pramāṇānām anyatamena upalabhya bhāvān vinivartayasīti | nanu bhavatoktāni pramāṇāni na santi taiś ca pramāṇair api gamyārthā iti sa me bhavaty evānupālambha iti |
yadi ca pramāṇatas teṣāṃ teṣāṃ prasiddhir arthānāṃ |
teṣāṃ punaḥ prasiddhiṃ brūhi kathaṃ teṣāṃ pramāṇānāṃ ||
prasiddhir iti
yadi ca pramāṇatas teṣāṃ teṣām arthānāṃ prameyānāṃ siddhiṃ manyase yathā mānair meyānāṃ | tathā teṣām idānīṃ pratyakṣānumānopamānāgamānāṃ caturṇāṃ pramāṇānāṃ kutaḥ prasiddhiḥ | yadi tāvan niḥpramāṇānāṃ pramāṇaṃ syān nādeḥ siddhis tatrāsti naiva madhyasya nāntasya | yadi punaḥ manyase pramāṇaiḥ prasiddhiḥ pramāṇato 'rthānāṃ prasiddhir iti | hīyate pratijñā |
tathāpi
anyaiḥ yadi pramāṇaiḥ pramāṇasidhir bhavaty anavasthā syān |
nādeḥ siddhis tatrāsti naiva madhyasya nāntasya ||
yadi punar manyase | pramāṇaiḥ prameyāṇāṃ prasiddhis teṣāṃ pramāṇānām anyaiḥ pramāṇaiḥ prasiddhir anavasthāprasaṅgaḥ | anavasthāprasaṅge ko doṣaḥ |
nādeḥ siddhis tatrāsti naiva madhyasya nāntasya |
asyānavasthāprasaṅge ādeḥ siddhir nāsti | kiṃ kāraṇaṃ teṣam api hi pramāṇānām anyaiḥ pramāṇaiḥ siddhis teṣām anyair iti nāsty ādiḥ | āder asadbhāvāt kuto madhyaṃ kuto antaḥ | tasmāt teṣāṃ pramāṇānām anyaiḥ pramāṇaiḥ prasiddhiḥ nopapadyateti |
teṣām atha pramāṇair vinā prasiddhiḥ vihīyate vādaḥ |
vaiṣamikatvaṃ tasmin viśeṣahetuś ca vaktavyaḥ ||
atha manyase teṣāṃ pramāṇānāṃ vinā pramāṇaiḥ prasiddhiḥ prameyānāṃ punar arthānāṃ pramāṇaiḥ prasiddhir iti | evaṃ sati yas te vādaḥ pramāṇaiḥ prasiddhir arthānām iti hīyate vaiṣamikatvañ ca bhavati | keṣāñcit | arthānāṃ pramāṇaiḥ prasiddhiḥ keṣāñcin neti viśeṣahetuś ca vaktavyaḥ | yena hetunā keṣāṃcid arthānāṃ pramāṇaiḥ prasiddhiḥ keṣāñcin neti | sā ca nopadiṣṭaḥ tasmād iyam api kalpanā nopapanneti |
atrāha | pramāṇāny eva mama svātmānaṃ parātmānañ ca prasādhayanti | yathoktaṃ |
dyostayati svātmānaṃ yathā hutāsaḥ tathā parātmānaṃ |
svaparātmānāv eṣaṃ prasādhayanti pramāṇāni |
param iva svātmānaṃ parātmānañ ceti ||
atrocyate |
viṣamopanyāso 'yaṃ na hy ātmānaṃ prakāśayaty agniḥ |
na hi tasyānupalabdhiḥ dṛṣṭā tamasīva kumbhasya ||
viṣama evāyam upanyāsaḥ | agnivat pramāṇāni svātmānañ ca prasādhayanti parātmānañ ca prasādhayantīti | na hy agnir ātmānaṃ prakāśayati | yadi hi yathā prāg evāgninā aprakāśitas tamasi kumbho nopalabhyate | athottarakālam upalabhyate 'gninā prakāśitaḥ san evam eva yady agninā na prakāśitaḥ prāg agniḥ syād uttarakālam agneḥ prakāśanaṃ syāt | ataḥ svātmānaṃ prakāśayen naitad evaṃ | tasmād iyam api kalpanā nopapadyanteti |
kiñcānyat |
yadi ca svātmānam ayaṃ tvadvacanena prakāśayaty agniḥ |
param iva na tv ātmānaṃ paridhakṣyaty api hutāśaḥ ||
yadi ca tvadvacanena yathā parātmānaṃ prakāśayaty agniḥ evam eva svātmānam api prakāśayaty agnir iti | nanu yathā parātmānaṃ dahati | evam eva svātmānam api dhakṣyatīti | na caitad evaṃ | tatra yad uktaṃ parātmānam iva svātmānaṃ prakāśayaty agnir iti tan na ||
kiñcānyat |
yadi ca svaparātmānau tvadvacanena prakāśayaty agniḥ |
prachādayiṣyati tamaḥ svaparātmānau hutāśa iva ||
yadi ca bhavato bhavato matena svātmāparātmānau prakāśayaty agniḥ | nanv idānīṃ pratipakṣabhūtatamo 'pi svaparātmānau chādayet | naitad iṣṭaṃ | tatra yad uktaṃ svaparātmānau prakāśayaty agnir iti tan na ||
kiñcānyat |
nāsti tamaś ca jvalane yatra ca tiṣṭhate parātmani jvalanaḥ |
kurute kathaṃ prakāśaṃ sa hi prakāśo andhakāravadhaḥ ||
iha cāgnau nāsti tamaḥ | nāpi ca yatrāgnis tatrāsti tamaḥ | prakāśaś ca nāma tamasaḥ pratighātas tatra katham asya tamasaḥ | pratighatam agniḥ karoti | yasya pratighātat svaparātmānau prakāśayatīti ||
āha | yad yasmād evaṃ nāgnau tamo 'sti | nāpi yatrāgnis tatra tamo 'sti | yasmād evaṃ svaparātmānau na prakāśayaty agniḥ | tena hy utpadyamānenaivāgninā tamasaḥ pratighataḥ kutaḥ tasmān nāgnau tamo 'sti | nāpi yatrāgniḥ tatra tamo 'sti | yasmād utpadyamāna evobhayaṃ prakāśayaty agniḥ svātmānaṃ parātmānañ ceti |
atrocyate
utpadyamāna eva prakāśayaty agnir ity asadvādaḥ |
utpadyamāna eva prāpnoti tamo na hi hutāśaḥ ||
ayam agnir utpadyamāna eva prakāśayati svātmānaṃ parātmānañ ceti | nāyam upapadyate vādaḥ | kasmān na hy utpadyamāna evāgniḥ tamaḥ prāpnoti | aprāptatvān naivopahanti | tamasaś cānupaghātān nāsti prakāśaḥ |
aprāpto 'pi jvalano yadi vā punar andhakāram upahanyāt |
sarveṣu lokadhātuṣu tamo 'yam iha saṃsthita upahanyāt ||
athāpi manyase aprāpto 'py agnir andhakāram upahantīti | nanv idānīm iha saṃsthito 'gniḥ sarvalokadhātustham upahaniṣyati tamaḥ tulyāyām aprāpto na caitad evaṃ dṛṣṭaṃ | tasmād aprāpyaivāgnir andhakāram upahantīti yad iṣṭaṃ | tan na |
yadi ca svataḥ pramāṇasiddhir anapekṣya te prameyāṇi |
bhavati pramāṇasiddhiḥ nāparāpekṣā hi siddhir iti ||
yadi cāgnivat svataḥ pramāṇasiddhir iti manyase | anapekṣāpi prameyāṇi pramāṇānāṃ siddhiḥ bhaviṣyatīti kiṃ kāraṇaṃ | na hi svataḥ param apekṣate | athāpekṣyate na svataḥ prasiddhiḥ |
atrāha | yadi nāpekṣyante prameyān arthān apramāṇāni ko doṣo bhaviṣyatīti | atrocyate |
anāpekṣā hi prameyān arthān yadi te pramāṇasaṃsiddhiḥ |
bhavati na bhavanti kasyacid evam imāni pramāṇāni ||
yadi prameyān arthān anapekṣya siddhir bhavati pramāṇānām iti | tānīmāni pramāṇāni na kasyacit pramāṇāni bhavanti | evaṃ doṣaḥ || atha kasyacit bhavanti prāmāṇāni | naivedānīm anapekṣya prameyān arthān pramāṇāni bhavanti ||
atha matam apekṣa siddhis teṣām iti atra bhavati ko doṣaḥ |
siddhasya na sādhanaṃ syān nāsiddho pekṣate hy anyat ||
athāpi matam apekṣya prameyān arthān pramāṇānāṃ siddhir bhavatīti | evaṃ te sati siddhasya pramāṇacatuṣṭayasya sādhanaṃ bhavatīti | kiṃ kāraṇaṃ | na hy asiddhasyārthasyāpekṣaṇaṃ bhavati | na hy asiddho devadattaḥ kañcid artham apekṣate na ca siddhasya sādhanam iṣṭaṃ kṛtasya kāraṇam anupapatter iti ||
kiñcānyat |
sidhyanti hi prameyāṇy apekṣya yadi sarvathā pramāṇāni |
bhavanti prameyasiddhir anapekṣyaiva pramāṇāni ||
yadi prameyāṇy apekṣya pramāṇāni sidhyanti | nedānīṃ pramāṇāny apekṣya prameyāṇi sidhyanti | kiṃ kāraṇaṃ na hi sādhyaṃ sādhanaṃ sādhanaṃ sādhayati | sādhanāni ca | kila prameyāṇāṃ pramāṇāni ||
kiñcānyat |
yadi ca prameyasiddhir anapekṣaiva bhavati pramāṇāni |
kin te pramāṇasiddhyā tāni yad arthaṃ prasiddhaṃ tata ||
yadi ca manyase 'napekṣyaiva pramāṇāni prameyānāṃ prasiddhir bhavati | kim idānīṃ te pramāṇasiddhyā paryanviṣṭayā kiṃ kāraṇaṃ | yad arthaṃ hi tāni pramāṇāni paryanviṣyeran | te prameyārthā vinā pramāṇaiḥ siddhāḥ tatra kiṃ pramāṇaiḥ kṛtyaṃ |
atha tu pramāṇasiddhir bhavaty apekṣyaiva te prameyāṇi |
vyatyaya evaṃ sati te dhruvaṃ pramāṇaprameyāṇāṃ ||
athāpi manyase 'pekṣyaiva prameyān arthāna pramāṇāni bhavanti | evaṃ te sati mā bhūt pūrvoktadoṣa iti kṛtvā | evaṃ te sati vyatyayaḥ + + + + + yāṇāṃ bhavati | pramāṇāni te prameyāṇi bhavanti | prameyaiḥ sādhitatvāt | pramāṇāni ca prameyāṇi bhavanti | pramāṇānāṃ sādhakatvāt |
atha te pramāṇasiddhyā prameyasiddhiḥ prameyasiddhyā ca |
bhavati pramāṇasiddhiḥ nāsty ubhayasyāpi te siddhiḥ ||
atha manyase pramāṇasiddhyā prameyasiddhir bhavati pramāṇāpekṣatvāt | prameyasiddhyā ca pramāṇasiddhir bhavati prameyāpekṣatvād iti || evaṃ saty ubhayasyāpi siddhir na |y| + + + + ṇaṃ
sidhyanti hi pramāṇair yadi prameyāṇi tāni tair evā |
sādhyāni ca prameyais tāni kathaṃ sādhayiṣyanti ||
yadi hi pramāṇaiḥ pramayāṇi sidhyanti tāni pramāṇāni tair eva prameyaiḥ sādhayitavyāni | nanv asiddheṣu prameyeṣu kāraṇasyāsiddhatvād asiddhāni kathaṃ sādhayiṣyanti prameyāṇīti |
sidhyanti ca prameyaiḥ yadi pramāṇāni tāni tair eva |
sādhyāni ca prameyais tāni kathaṃ sādhayiṣyanti ||
yadi prameyaiḥ pramāṇāni sidhyanti tāni ca prameyāṇi tair eva pramāṇaiḥ sādhayitavyānīti | nanv asiddheṣu pramāṇeṣu kāraṇasyāsiddhatvād asiddhāni kathaṃ sādhayiṣyanti pramāṇāni |
pitra yady utpādyaḥ putro yadi tena caiva putreṇa |
utpādyaḥ sa yadi pitā vada tatrotpādayati kaḥ kaṃ ||
tadyathāpi nāma kaścit brūyāt | pitrā putra utpādanīyaḥ sa ca pitā putreṇotpādanīya iti | tatredānīṃ brūhi kena ka utpādayitavyaḥ | tathaiva khalu bhavāna bravīti | pramāṇaiḥ prameyāni sādhayitavyāni tāny eva ca punaḥ pramāṇāni taiḥ prameyaiḥ tatredānīṃ tu katamaiḥ katamāni sādhayitavyāni |
kaś ca pitā kaḥ putraḥ tatra tvaṃ brūhi kathaṃ tāv ubhāv api ca |
pitreputralakṣaṇadharau yato nas tatra saṃdehaḥ ||
tayoś ca pūrvopadiṣṭayoḥ pitāputrayoḥ vada kataraḥ putraḥ kataraḥ pitā ubhāv api tāv utpādakatvāt pitṛlakṣaṇadharau | utpādyatvāc ca putralakṣaṇadharāv atra naḥ sandeho bhavati | kataras tatra pitā kataras tatra putra iti | evam eva yāny etāni bhavati | pramāṇaprameyāṇi | tatra katarāṇi pramāṇāni katarāṇi prameyāṇi | ubhayāny api hy etāni pramāṇāni tāni prameyāṇi sādhyatvāt prameyāṇīti | atra naḥ sandeho bhavati | katarāṇy atra pramāṇāni katarāṇi prameyāṇīti |
naiva svataḥ prasiddhir na parasparataḥ pramāṇair vā |
bhavati na ca prameyaiḥ na cāpy akasmāt pramāṇānāṃ ||
na svataḥ prasiddhiḥ pratyakṣasya tenaiva pratyakṣeṇānumānasya tenaivānumāne | upamānasya tenaivopamānena | āgamasya tenaivāgamena || nāpi parasyāt pratyakṣasyānumānopamānāgamair anumānasya pratyakṣopamānāgamair upamānasya pratyakṣānumānāgamaiḥ | āgamasya pratyakṣānumānopamānaiḥ | nāpi pratyakṣānumānopamānāgamād anyaiḥ pratyakṣānumānopamānāgamair yathāsvaṃ nāpi prameyaiḥ samastavyastaiḥ svaviṣayaparaviṣatāgṛhītaiḥ nāpy akasmān nāsti samuccayena | eteṣāṃ kāraṇānāṃ pūrvoddiṣṭānāṃ viṃśas triṃśac catvāriśat ṣaṭviṃśatir vā tatra yad uktaṃ | pramāṇādhigamyatvāt prameyāṇāṃ bhāvānāṃ santi tu prameyā bhāvās tāni ca pramāṇāni yais tu pramāṇaiḥ prameyā bhāvāḥ santaś ca bhāvāḥ samādhigatā iti tan na ||
yat punar bhavatoktam |
kuśalānāṃ dharmāṇāṃ dharmāvasthāvidaś ca manyante |
kuśalaṃ janasvabhāvaṃ manyante śeṣeṣv apy eṣa viniyogaḥ | [7]
atra brūmaḥ |
kuśalānāṃ dharmāṇāṃ dharmāvasthavido brūvate yat |
kuśalasvabhāvam evaṃ pravibhāgenābhidheyaḥ syāt ||
kuśalānāṃ dharmāṇāṃ dharmāvasthavidaḥ kuśalaṃ janasvabhāvaṃ manyante | sa ca bhavatā pravibhāgenopadeṣṭavyaḥ | syād ayaṃ sa kuśalaḥ svabhāvaḥ ime te kuśalā dharmā iti | idaṃ tatkuśalavijñānam ayaṃ kuśalavijñānasvabhāva evaṃ sarveṣāṃ na caitad evaṃ dṛṣṭaṃ | tasmād yad uktam upadiṣṭaḥ svabhāvo dharmāṇām iti tan na ||
kiñcānyat |
yadi ca pratītya kuśalaḥ svabhāva utpadyate sa kuśalānāṃ |
dharmāṇāṃ parabhāvaḥ svabhāva eva kathaṃ bhavati ||
yadi ca kuśalānāṃ dharmāṇāṃ svabhāvo hetupratyayasāmagrīṃ pratītyotpadyate | parabhāvād utpannaḥ kuśalānāṃ dharmāṇāṃ kathaṃ svabhāvo bhavati | evam evākuśalaprabhṛtīnāṃ | tatra yad uktaṃ | kuśalāvyākṛtānāṃ nā |y| + + + dharmāṇāṃ kuśalaḥ svabhāvopadiṣṭaḥ | evam akuśalānām akuśalādir iti | tan na ||
kiñcānyat |
atha na pratītya kiñcit svabhāva utpadyate sa kuśalānāṃ |
dharmāṇām evaṃ syād vāso na brahmacaryasya ||
atha manyase | na kiñcit pratītya kuśalānāṃ dharmāṇāṃ kuśalasvabhāva utpadyate | evam akuśalānāṃ dharmāṇām akuśalaḥ avyākṛtānām avyākṛta iti | evaṃ saty abrahmacaryavāso bhavati kiṃ kāraṇaṃ | pratītyasamutpādasya hi evaṃ sati pratyākhyānaṃ bhavati | pratītyasamutpādasya pratyākhyānāt pratītyasamutpādadarśaṇaṃ pratyākhyānaṃ bhavati | na hy avidyamānasya pratītyasamutpādasya darśanam utpadyamānaṃ bhavati | asati pratītyasamutpādadarśane dharmadarśanaṃ na bhavati | uktaṃ hi | bhagavatā yo hi bhikṣavaḥ pratītyasamutpādaṃ paśyati sa dharmaṃ paśyati | dharmadarśanābhāvād brahmacaryavāsābhāvaḥ ||
athavā pratītyasamutpādapratyākhyānāt | duḥkhasamudāyapratyākhyānaṃ bhavati | pratītyasamutpādo hi duḥkhasya samudayaḥ | duḥkhasamudayasya pratyākhyānād duḥkhapratyākhyānaṃ bhavati | asati hi samudaye tat kuto duḥkhaṃ samudeṣyati | duḥkhasamudayapratyākhyānāc ca duḥkhanirodhasya pratyākhyānaṃ | asati hi duḥkhasamudaye kasya prahāṇān nirodho bhaviṣyati | asati hi duḥkhanirodhe kasya prāptaye mārgo bhaviṣyati | duḥkhanirodhagāmī | evaṃ caturṇām āryasatyānām abhāvāc chrāmaṇyaphalābhāvaḥ | satyadarśanādiśramaṇyaphalāni samādhigamyante | śrāmaṇyaphalānām abhāvād abrahmacaryavāsa iti ||
kiñcānyat |
nādharmo dharmo vā satyavyavahārāś ca lokikā ni syuḥ |
nityāś ca sarvabhāvāḥ syuḥ nityatvād ahetumataḥ ||
evaṃ sati pratītyasamutpādaṃ pratyācakṣaṇasya bhavataḥ ko doṣa prasajyate | dharmo na bhavati adharmo na bhavati | saṃvyavahārāś ca laukikā na sambhavanti | kiṃ kāraṇaṃ pratītyasamutpannaṃ hy etat sarvam asati pratītyasamutpāde kuto bhaviṣyati | api ca sasvabhāvo 'pratītyasamutpanno nirhetuko nityaḥ syāt | kiṃ kāraṇaṃ nirhetukā hi bhāvā nityās tatra sa eva cābrahmacaryavāsaḥ prasajyet svasiddhāntavirodhaś ca | kiṃ kāraṇam anityā hi bhagavatā sarve saṃskārā nirdeṣṭās te svabhāvanityatvān nityā hi bhavanti |
eṣa cākuśaleṣv avyākṛteṣu nairyāṇādiṣu ca doṣas |
tasmāt sarvaṃ saṃskṛtam asaṃskṛtaṃ te bhavaty evaṃ ||
yaś caiṣa kuśaleṣu nirdeṣṭaḥ kalpaḥ sa evākuśaleṣu sa evāvyākṛteṣu sa evānairyāṇikaprabhṛtiṣu doṣas tasmāt sarvam idaṃ saṃskṛtam asaṃskṛtaṃ saṃpadyate || kiṃ kāraṇaṃ heto hy asaty utpādasthitibhaṅgā na bhavanti | utpādasthitibhaṅgeṣv asatsu saṃskṛtalakṣaṇābhāvāt | sarvaṃ saṃskṛtam asaṃskṛtaṃ saṃpadyate | tatra yad uktaṃ kuśalādīnāṃ bhāvānāṃ svabhāvasadbhāvād aśūnyāḥ sarvabhāvā iti tan na ||
yat punar bhavatoktaṃ |
yadi ca na bhavet svabhāvo bhāvānāṃ na svabhāva ity evaṃ
nāmāpi bhaved evaṃ nāma hi nirvastukaṃ nāsti | [9]
yaḥ sadbhūtaṃ nāma brūyāt sasvabhāva ity evam |
bhavatā prativaktavyo nāma brūmaś ca na vayaṃ sata ||
yo nāma sadbhūtaṃ brūyāt sasvabhāva iti sa bhavatā prativaktavyaḥ syāt | yasya sadbhūtaṃ nāma svabhāvasya | tasmāt tenāpi svabhāvena sadbhūtena bhavitavyaṃ | na hy asadbhūtasya svabhāvasya sadbhūtaṃ nāma bhavatīti | na punar vayaṃ nāma sadbhūtaṃ brūmas tad api hi svabhāvasyābhāvān nāma niḥsvabhāvatvāt śūnyaṃ śūnyatvād asadbhūtam | tatra yad bhavatoktaṃ nāmasadbhāvāt sadbhūtaḥ svabhāvā iti | tan na ||
kiñcānyat |
nāmāsad iti ca yad idaṃ tat kiṃ nu sato bhavaty utāsataḥ |
yadi hi sato yady asato dvidhāpi te hīyate vādaḥ ||
yac caitan nāmāsad iti tat kiṃ sataḥ asataḥ | yadi hi satas tan nāma yady asata ubhayathāpi pratijñā hīyate | tatra yadi tāvat sata | asad iti pratijñā hīyate | na hīdanīṃ tad asad idānīṃ sad athāsata | asad iti nāma yā pratijñā asadbhūtasya nāma na bhavati astitvasvabhāva iti nāma tasmāt sadbhūtaḥ svabhāva iti | sā hīnā ||
kiñcānyat |
sarveṣāṃ bhāvānāṃ śūnyatvañ copapāditaṃ pūrvaṃ |
sa upālambhaḥ tasmād bhavaty ayañ cāpratijñāyāḥ ||
iha cāsmābhiḥ pūrvam eva sarveṣāṃ bhāvānaṃ vistarataḥ śūnyatvam upapāditam | tatra prāg nāmano 'pi śūnyatvam uktaṃ saṃbhavā aśūnyatvaṃ parigṛhya pravṛtto vaktuṃ | yadi bhāvānāṃ svābhāvo na syād asvabhāva iti nāmāpīdan na syād iti | tasmād apratijñopālambho yaṃ bhavataḥ saṃpadyate | na hi vayaṃ nāma sadbhūtam iti brūmaḥ ||
yat punar bhavatoktaṃ |
atha vidyate svabhāvas sa ca dharmāṇāṃ na vidyate sa tasmāt
dharmair vinā svabhāvaḥ sa yasya tad yuktam upadeṣṭuṃ | [10]
atha vidyate svabhāvaḥ sa ca dharmāṇāṃ na vidyatat iti idam |
āśaṅkitaṃ yad uktaṃ bhavaty anāśaṅkitaṃ tac ca ||
na hi vayaṃ dharmāṇāṃ svabhāvaṃ pratiṣedhayāmaḥ | dharmavinirmuktasya vā kasyacid arthasya svabhāvam abhyupagacchāmaḥ | nanv evaṃ sati ya upālambho bhavati | yadi dharmā niḥsvabhāvāḥ kasya khalv idānīm anyasyārthasya dharmavinirmuktasya svabhāvo bhavati | sa yuktam evopadeṣṭam iti | dūrāpakṛṣṭam evaitat bhavati |
yat punar bhavatoktaṃ |
sata eva pratiṣedho nāsti ghaṭo geha ity ayaṃ yasmāt |
dṛṣṭaḥ pratiṣedho 'yaṃ mataḥ svabhāvasya te tasmāt | [11] ity
atra brūmaḥ |
sata eva pratiṣedho yadi śūnyatvaṃ nanv apratisiddham idaṃ |
pratiṣedhayate hi bhavāna bhāvānāṃ niḥsvabhāvatvaṃ ||
yadi svata eva pratiṣedho bhavati | nāmato bhāvānāṃ niḥsvabhāvatvaṃ pratiṣedhayati | nanu pratisidhaṃ sarvabhāvānāṃ niḥsvabhāvatvaṃ tvadvacanena | pratiṣedhayasi tvaṃ sadbhāvāt | niḥsvabhāvatvasya ca sarvabhāvānāṃ pratisidhatvāt | pratisiddhā śūnyateti
pratiṣedhayase atha tvaṃ śūnyatvaṃ tac ca nāsti śūnyatvam |
pratiṣedhaḥ sata iti te nanv eṣa vihīyate vādaḥ ||
atha śūnyatvaṃ pratiṣedhayasi tvaṃ | sarvabhāvānāṃ niḥsvabhāvatvaṃ śūnyatvaṃ nāsti tac ca śūnyatvam | yā tarhi te pratijñā sataḥ pratiṣedho bhavati nāsata iti sā hīnā ||
kiñcānyat |
pratiṣedhayāmi nāhaṃ kiñcit pratiṣedhyam asti na ca kiñcit |
tasmāt pratiṣedhayasīty adhilaya eva tvayā kriyate ||
evam api tu kṛtvā yady ahaṃ kiñcit pratiṣedhayāmi tato yuktam eva vaktuṃ syāt | na caivahaṃ kiñcit pratiṣedhayāmi tasmān na kiñcit pratiṣedhavyam asti | tasmāt śūnyeṣu sarvabhāveṣv avidyamāne pratiṣedhye pratiṣedhayasīty eṣa tvayātra sadbhūto 'dhilayaḥ kriyata iti ||
yat punar bhavatoktaṃ |
atha nāsti sa svabhāvaḥ kin nu pratiṣidhyate tvayānena
vacanena rte vacanāt pratiṣedhaḥ sidhyate hy asataḥ || [12]
atra brūmaḥ |
yac cāhaṃ te vacanād asataḥ pratiṣedhavacanasiddhir iti |
atra jñāpayate vāg asad iti tan na pratinihanti ||
ya ca bhavān bravīti | sate 'pi vacanād asataḥ pratiṣedhaḥ pratisiddhaḥ tatra kin niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvāḥ iti | etad vacanaṃ karotīti || atra brūmaḥ niḥsvabhāvā iti etat khalu vacanaṃ na niḥsvabhāvāna sarvabhāvāna karoti | kintv asata svabhāva bhāvānām asata svabhāvānām iti jñāpayati | tatra kaścit brūyād avidyamānagṛhe devadattas tam asti gṛhe devadatta iti | tatrainaṃ kaścit pratibrūyān nāstīti | na tad| + + + + + devadattasyāsaṃbhavāṃ karoti | kintu jñāpayati kevalam asadbhāvaṃ gṛhe devadattasyeti || tadvā nāsti svabhāvo bhāvānām ity etadvacanaṃ na svabhāvānāṃ niḥsvabhāvatvaṃ karoti | bhāveṣu svabhāvasyābhāvaṃ jñāpayati || tatra yad bhavatoktaṃ kim asati svabhāve nāsti svabhāva ity etadvacanaṃ karoti | ṛte 'pi vacanāt prasiddhiḥ svabhāvasyābhāva iti | tat te na yuktaṃ
yad uktaṃ
bālānām iva mṛgatṛṣṇāyāṃ sa yathājalagrāhaḥ |
evaṃ mithyāgrāhaḥ syāt te prasidhyate hy asataḥ | [13]
yat punar bhavato mṛgātṛṣṇāyām ity atra brūmaḥ |
mṛgatṛṣṇādṛṣṭānte yaḥ punar uktaṃ tvayā mahāṃś carcaḥ |
tatrāpi nirṇayaṃ śṛṇu yathā sa dṛṣṭānta upapannaḥ ||
ya eva tvayā mṛgatṛṣṇādṛṣṭānte mahāṃś carca uktaḥ | tatrāpi tayā nirṇayaḥ sa śrūyatāṃ upapanna eva dṛṣṭānto bhavati |
sa yadi svabhāvataḥ syād bhāvo na syāt pratītya samudbhūtaḥ |
yaś ca pratītya bhavati grāho nanu śūnyatā saiva ||
yadi ca mṛgatṛṣṇāyāṃ sa yathājalagrāhaḥ svabhāvataḥ syāt | na syāt pratītyasamutpanno | yatho mṛgatṛṣṇāñ ca pratītya viparītañ ca darśanaṃ pratītya yoniśomanaskārañ ca pratītya prādurbhūto 'taḥ pratītyasamutpannaḥ yataś ca pratītyasamutpanno 'taḥ svabhāvataḥ śūnya eva | yathā pūrvam uktaṃ tathā
kiñcānyat |
yadi ca svabhāvataḥ syād grāhaḥ kas taṃ vinivartayed grāhaṃ |
śeṣeṣv apy eṣa vidhiḥ tasmād eṣo 'nupālambhaḥ ||
yadi ca mṛgatṛṣṇāyāṃ jalagrāhaḥ svabhāvataḥ syāt | ka eva taṃ vinivartayetā | na hi svabhāvaḥ śakyo nivartayituṃ | tathāgner uṣṇatvam apāṃ dravatvam ākāśasya niravavaraṇatvaṃ | dṛṣṭaṃ cāsya vinivartanaṃ | tasmāc chūnyasvabhāvaḥ grāhaḥ | yadā caitad evaṃ śeṣeṣv api dharmeṣv eṣa kramaḥ pratyavagantavyaḥ grāhyapravṛttiṣu pañcasu | tatra yad bhavato + + + + pād aśūnyāḥ sarvabhāvā iti tan na ||
yat punar bhavatoktaṃ |
hetoś ca te na siddhir naiḥsvabhāvyāt kuto hi te hetuḥ
nirhetukasya siddhir na copapannāsya te 'rthasya [l7] iti ||
atra brūmaḥ |
etena hetvabhāvaḥ pratyuktaḥ pūrvam eva sa samatvāt |
mṛgatṛṣṇādṛṣṭāntavyāvṛttividhau ya uktaḥ prāg ||
etenaiva cedānīṃ carcena pūrvoktena hetvabhāvo 'pi pratyavagantavyaḥ | ya eva hi carcaḥ pūrvasmin hetāv uktaḥ ṣaṭkapratiṣe + + + + + + hāpi carcayitavyaḥ |
yat punar bhavatoktaṃ |
pūrvaṃ cet pratiṣedhaḥ paścāt pratiṣedhyam ily anupapannaṃ |
paścāc cānupapanno yugapac ca yataḥ svabhāvo 'sana || [20]
atra brūmaḥ |
yat traikālye hetuḥ pratyuktaṃ pūrvam eva sa samatvāt |
traikālyapratihetuś ca śūnyabhāvādinā prāptaḥ ||
sa eṣa hetuḥ traikālye pratiṣedhavācī sa tūktottaraḥ pratyavamantaḥ | kasmāt sādhyasamatvāt | yathā hi pratiṣedhas traikālye nopapadye + + + + + + pratiṣedhapratiṣedhe 'pi | tasmāt pratiṣedhapratiṣedhye 'sati bhavāna manyate pratiṣedhaḥ pratisiddha iti tan na | yataś caiṣa trikālapratiṣedhavācī hetur eṣa eva śūnyatāvādināṃ prāptaḥ sarvabhāvasvabhāvapratiṣedhakatvān na bhavataḥ |
atha vā katham etad uktottaraṃ |
pratiṣedhayāmi nāhaṃ kiñcit pratiṣedhyam asti na ca kiñcit
tasmāt pratiṣedhayasīty adhilaya eṣa tvayā kriyata [63] iti ||
atha manyase triṣv api kāleṣu + + + + + + + dṛṣṭaḥ pūrvakālīno 'pi hetuḥ uttarakālīno 'pi | yugapatkālīno 'pi hetuḥ | kathaṃ pūrvakālīnaḥ | yathā pitā putrasya tvadvacanena paścātkālīnaḥ | yathā śiṣyācāryasya yugapatkālīnaḥ yathā pradīpaḥ prakāśasyeti || atra brūmaḥ | na caitad eva yuktā hy etasmiṃ traye pūrvadoṣāḥ || api ca punaḥ yady evaṃ kamaḥ | pratiṣedhasadbhāvas tvayābhyupagamyate | pratijñāhāniś ca te bhavati | e + + + + + + + svabhā + + + edho 'pi si + + bhavatīti |