File(s) not publicly available

E00134: The History of the Albanians, written in Armenian, recounts the discovery of the relics of Zechariah (father of John the Baptist, S00597) and Pantaleon (martyr of Nicomedia, S00596), and how king Vačagan was always accompanied by them and was granted a son by the intercession of the saints. Written probably in Caucasian Albania, possibly in the 6th or 7th c.

online resource

posted on 2014-11-01, 00:00 authored by naleksidze

History of the Albanians, Book 1, Chapter 19

Յայտնութիւն նշխարաց Սրբոյն Զաքարիայ՝ հօրն Յովհաննու եւ երանելոյն Պանդալիոնի, որ վկայեաց ի Նիկոմիդիա քաղաքի, զոր տարեալ էր մանկանն Գրիգորիսի յաշխարհն Ճղբաց

Բազում նշանք եւ արուեստք լինէին իքաղաքին՝ անուանեալն Ցրի՝ ի տեղւոջն, յորումերանելի վկայիցն Քրիստոսի նշխարքն կային։ Եւ ոչումեք յայտնի էր դիր նշխարացն Սրբոց. եւ բնակիչքհեթանոսք էին աշխարհին, այլ երթեալ ջերմնոտք եւախտաժէտք առնուին հող յեկեղեցւոյն ուր նշխարքՍրբոցն կային։ Թէպէտ եւ բարբարոսք էին, լինէրմեծամեծ բժշկութիւն։ Իսկ ամենաչար պարսկացպապանձական պաշտօնն, որ միշտ հակառակ կայրեկեղեցւոյ Աստուծոյ, մտեալ պարսիկ մի մոգ, ուրկային նշխարքս այս՝ առ ի ծաղր առնելոյ, կամէր զպէտսիւր վճարել. եւ իբրեւ լուծեալ զխոնջանն, աղիքն իվայր թափեալ, չարաչար տանջանօք ելանէր իկենցաղոյս։
Զայս նշանագործութիւն Յունան Հոնացեպիսկոպոս, որ ի Մասքթաց աշխարհին էր, եւ յոյժճշմարտախօս՝ իւր իսկ ականատես եղեալ պատմեաց։ Իսկի Հակու, ուր երանելեաց վկայից նշխարքն կային, որքվկայեցինն ի Ցրի քաղաքի առաջի գերգեսացւոյնպարսկի, երէցն Ցրւոյ եւ ճիրբ մանուկն, որգլխատեցանն եւ բերան ի Հակու, այս վանաց երիցուերեւի ի տեսլեան գիշերոյն, որում անուն էր Յակոբ,այր մի աւագաշուք, լուսաւոր կերպարանօք, եւ մի եւսմանուկ յարանց նոյնպէս ահագին տեսլեամբ. եւ ասէին.«Երթ ի Ցրի առ գործակալ քաղաքին Խոճկորիկ անուն՝նախարար յԱղուանից աշխարհէն եւ ասա՝ մեք եւ նմացուցանեմք զտեսիլդ. Սուրբք եմք յեկեղեցւոջդ, հանէքդու եւ նաե. եւ անփոյթ արարեալ երիցուն. կրկնեալ եւերեքկենեալ նոյն տեսիլ, եւ դարձեալ ի վերջ ընկեցեալանփոյթ առնէր։ Եւ նա ոչ զգաց մինչեւ ուժգին անկանելնմա ի ցաւս մերձ ի մահ։ Եւ եկեալ նոյն արքհրեշտակաշուք եւ ահաւոր կերպարանօք եւ ասենցերէցն. «Է՞ր աղագաւ մեռանիս, գիտե՞ս, եթէ ոչե. եւ նաասէ. «Եթէ ոչ, տեարքե. եւ նոքա ասեն. «Վասն զիհեստեալ յամառեցեր եւ ոչ չոգար ի Ցրի առ Խոճկորիկ՝առնուլ զմեր նշխարս անտի, արդ մեռանիս աւադիկե։
Եւ աղաչեալ երիցուն հայցէր զբժշկութիւն.զի փութով երթեալ կատարեցից զհրամայեալսն. եւ նոցաձեռն եդեալ ի վերայ՝ առժամայն բժշկէին։ Ընկալեալզառողջութիւն եւ յարուցեալ գնայր ի քաղաքն Ցրի։ Եւիբրեւ գտանէր զԽոճկորիկ, որ էր գործակալ ի քաղաքինեւ նորա ոչինչ հարցաքնին արարեալ, այլ որպէս առնԱստուծոյ առնէր ընդունելութիւն։ Եւ վասն զի իտեսլեանն ասացեալ էր, եթէ Խոճկորիկայ նոյնպէսցուցանեմ զտեսիլդ, երէցն ոչինչ ի վեր հանէր զբանսն։Եւ իբրեւ յընթրեացն ի վեր յառնէին, երէցն երթեալյեկեղեցւոջն հանգչէր՝ հանդերձ երկու եւս երիցամբք,որ ընդ գործակալին էին, եւ Խոճկորիկն երկուպատանեօք՝ յիւրն վանսն։ Եկեալ նոյն արքն նովինահաւորագոյն կերպարանօք՝ եւ ասեն ցԽոճկորիկն. «Արիերթ յեկեղեցին, եւ Սուրբքն անդ են, հանէք դու եւերէցդե։ Եւ զարթուցեալ ի քնոյն ասէր. «Ուրեմն, ի ժամվաղ չոգայ, վասն այսորիկ է տեսիլդե։ Եւ դարձեալննջէր եւ վաղվաղակի անդէն քունն առնոյր եւ դարձեալերեւէր նոյն տեսիլն։ Եւ ասէին. «Ոչ եթէ վասնայնորիկ ասացաք, եթէ ի ժամ վաղ չոգար, այլ մերնշխարքն կան յեկեղեցւոջն, երթ դու եւ երէցն հանէքե.եւ զարթուցեալ յերկիւղ ահագին, դարձեալ քուննառնոյր քաղցրագոյն. եւ եկեալ երրորդ անգամ նոյնարքն լուսազգեստք, յոյժ պայծառ կերպարանօքշքեղացեալք եւ ասեն. «Արի երթ յեկեղեցին եւ տեսանեսլոյս մեծ յեկեղեցւոջն եւ ուշ կալջիր լուսոյն, թէյորում տեղւոջ լոյսն ժողովի, անդանօր կան նշխարքմերե։ Եւ նոյն տեսիլ նոյնպիսի ի նմին ժամուն երիցսերեւեալ երիցուն։ Եւ յարուցեալ երէցն յեկեղեցւոյնի դուրս ելանէր առ Խոճկորիկ գնալ։ Եւ նա առ սաչոգաւ՝ պատմել զտեսիլն. իրերաց դիպեցան եւխոստովանեցան երկոքեան զմի պատճառս եւ պատմէինզտեսիլն իրերաց։ Եւ այնուհետեւ երէցն Յակոբ եւնախարարն Խոճկորիկ անուանեալ եւ երկու եւս այլերիցունքն, որ էին ընդ գործակալին եւ երկուպատանիք, որոց տեառնագրեալ զինքեանս կենարարնշանաւ՝ խաչիւն դիմէին յեկեղեցին։ Եւ իբրեւ մտին իգաւիթ եկեղեցւոյն, կայր խաչ արտաքոյ դրանն. անդերկրպագեալ խաչին՝ հայեցեալ տեսին լոյս սաստիկյեկեղեցւոջն ահաւորագոյն յոյժ:Եւ զարհուրեալյոյժ՝ անկան ի վերայ երեսաց առաջի Սուրբ խաչին եւոչ կարէին ամբառնալ զգլուխս իւրեանց յերեւեցելոյնորահրաշ լուսոյն։ Եւ պաշտեցեալ սաղմոս մի,կամեցան յառնել եւ ոչ կարացին. եւ ասացեալ զերկրորդսաղմոսն, դեռ եւս այն անգամ ոչ զօրեցին. եւ իկատարել զերրորդն՝ օգնութւին հասեալ յամենազօրէնյԱստուծոյ որպէս թէ եկեալ ոք զամենեսեան կանգնէր։Եւ նոցա զօրացեալ ի շնորհաց բարձրելոյն, կնքեալզինքեանս նշանաւ տէրունեան խաչիւն, մտանենյեկեղեցին՝ ի լցեալն պայծառագոյն լուսով եւպաշտէին մինչեւ ցառաւօտն։ Եւ ընդ այգանալն ժողովելսկսանէր լոյսն բովանդակ ի բեմ անդր եւ երթեալմիաբանէր ի տեղւոջն, ուր երանելեաց վկայիցնՔրիստոսի ամենասուրբ նշխարքն կային։ Եւ ի նուազելլուսոյն զօրէն ճրագի մերթ լուցանէր եւ մերթանցանէր ի վերայ տեղւոյն, ուր Սուրբ նշխարքն կային,մինչեւ նկատեցին զտեղին։ Եւ ապա բացեալ գտինզնշխարս երանելեացն. եւ գիր ի վերայ տարմալոյն,յորում Սուրբքն կային զայս օրինակ. «Ես Գրիգորիսբերի զայս Սուրբս՝ զերջանիկն Զաքարիա՝ զհայրՅովհաննու եւ զմեծ վկայն Քրիստոսի՝ զՊանդալիոներանելի, որ վկայեաց ի Նիկոմիդիա քաղաքի. եւ եսաստէն վախճանեցայե։ Եւ առեալ լուանային եւ օծանէինզնշխարս Սրբոցն անոյշ իւղովք. եւ կնքէր Խոճկորիկնիւրով մատանեաւ. եւ ինքն հեծեալ յերիվար մի գեղեցիկճեպէր հասանել առ բարեպաշտն Վաչագան՝ պատմելզերեւումն հրաշիցն։
Իսկ աստուածասէր թագաւորին յոյժցնծալից ուրախութեամբ զուարճացեալ՝ կանխէր յաղօթսեւ ի բարեբանութիւն մեծին Աստուծոյ. գոհանայրզմեծագոյն տուելոյն զպարգեւս։
Եւ անդէն վաղվաղակի ժողովէրզեպիսկոպոսս եւ զվանականս եւ զանապատաւորս,մեծապէս կատարէր զյիշատակ Սրբոցն, եւ աղքատացառատապէս առնէր ողորմութիւն, եւ զեպիսկոպոսս եւզերիցունս զգեցուցանէր պատուական հանդերձիւք։ ԵւզՄանասէ զիւր դրան երէցն, որ էր յոյժ հաւատարիմ,հանդերձ իւրովք պաշտօնէիւք առաքէր փութապէսառնուլ առ իւր զամենասուրբ նշխարս վկայիցն։ Եւ իգալ Սրբոցն՝ ինքն թագաւորն հանդերձ թագուհեաւ իհետիոտս ելանէր ընդառաջ բազում պաշտօնէիւք,տէրունեան պայծառացեալ խաչին նշանաւ, եւ՛ խնկովք,եւ՛ զանազան ծաղկօք, եւ՛ անթիւ ժողովոցբազմութեամբ՝ օրհնեալ եւ փառաւորեալ հոգեւորերգովք ի ձեռն առաքինասէր նահատակացն ՔրիստոսիզՅիսուս Քրիստոս՝ զճշմարիտն Աստուած։
Եւ այնուհետեւ զանազան թագաւորականզգեստուք յարմարեալ զսպասս Սրբոցն՝ կազմէր ոսկւովեւ արծաթով եւ ակամբք պատուականօք։ Եւ հրամայէրառնել խորան փայտեղէն ծալածոյ եւ շիկակարմիրկազմել մորթով եւ սպիտակ կտաւովք եւ ի ներքոյդրուագել զհանգստարան Սրբոցն եւ զբոլորկտակարանաց կայեանս։ Եւ Շուշանիկ աշխարհատիկիննԱղուանից յոյժ հաւատացեալ եւ բարեսէր կինն զիւրմեծագոյն խորանն հրամայեաց ի շիկակարմիր խորանիՍրբոցն ի վերայ հարկանել եկեղեցաբար, յորումպաշտօնեայքն եւ թագաւորն եւ յոլով ի ժողովոյնկային ի ներքս, որ ի ջերմին հով ունէր ի Սուրբխորանին, եւ յանձրեւաբեր խոնաւէն ցամաք պահէր։ Եւբէժ կտաւով զմեծ խորանաւն շուրջ որմափակաբարպատեալ, յորում բանակն արքունի ի ներքս մտանէր իժամ պաշտամանն առաջի ամենասուրբ խաչին եւ երջանիկվկայիցն Քրիստոսի երկրպագութեամբ մաղթել զԱստուածեւ ունկն դնել Աստուածաշունչ գրոց։
Եւ քանզի միշտ ընդ իւր առեալ կրէրզնշխարս երանելեացն, հրամայէր դեսպակ առնել յանունՍրբոցն եւ նոյնպէս շիկակարմիր մորթովք կազմեալ եւսպիտակազգեստ պատուական կտաւով ի վերայ յարմարեալ,եւ խաչ ոսկեղէն ի պատուականագոյն կազմեալ ականց եւզանուն թագաւորին ոսկեգործ քանդակով ի վերայգրեալ, զոր ի վերայ դեսպակին հարեալ կանգնէին, եւգունակ գունակ կերպասուց յարքունական թագէն խաչիննշանք փողփողեալ շողային, եւ յարքունի ասպաստանէձիս սպիտակս ընտրեալս, որ իւր յոյժ սիրելի եւպատուականք երեւէին, եւ զագիս ձիոցն կարմիրներկուածով տայր յարմարել, եւ պաշտակս յայտարարեալ Սրբոցն դեսպակի եւ ձիոցն սպաս ունել։ Եւ միեւս ինչ ունել դեսպակին, բայց միայն զՍուրբսն եւզաւետարանն հանդերձ այլ եւս Աստուածաշունչ գրովք։Եւ սայլ եւս հրամայէր կազմել սպիտակ եզամբքլծելովք, որ զխորան Սրբոցն բառնայցէ, եւ՛ երիցունսբազումս, եւ՛ սարկաւագունս, եւ՛ գրակարդացս, եւ՛փսաղտս պահէր յարքունի դրանն, որք միշտ ի տուէ եւ իգիշերի պաշտեայ՝ սպաս ունէին սրբոցն։ Եւ յորժամչու լինէր բանակին, յառաջ Սրբոցն դեսպակ ելանէրառաջի՝ սպիտակազգեաց կտաւով ծածկեալ եւ ոսկի խաչ իվերայ դեսպակին՝ թագաւորական թագով, գունակ գունակկերպասուցն փողփողելով, սպիտակ ձիովք,կարմրազգեացն ընդելուզեալ կերպասուք. եւ զպուրսթագաւորական ձիոցն կազմեալ թագաւ եւ բազմութիւնպաշտօնէիցն առաջի եւ զկնի դեսպակին՝ խաչ ի ձեռս,սաղմոսանուագ երգովք միաբան փառաւորէինզերրորդութեան միաբուն զօրութիւնն։
Եւ ապա դեսպակ աշխարհատիկնոջն եւտիկնունի գունդն զհետ նորա։ Եւ յորժամ բանակելկամէին, յառաջ Սրբոցն հարկանէր շիկակարմիր խորաննեւ խաչ ոսկի ի վերայ. եւ ապա սպիտակ մեծ խորանն իվերայ նորա, յոր եկեալ Սուրբքն մեծաւ զգուշութեամբ,անուշագոյն խնկովքն ծխեցելովք եւ քաղցրաձայնսաղմոսանուագ երգովք ի հանգստարանն մտանէին։ Եւապա զարքունական խորանն եւ այլ եւս զանազան սպասսարքունեացն հարեալ կազմէին։ Եւ ինքն թագաւորնհանդերձ թագուհեաւն եւ բոլոր բանակօքն կանխէրզցայգ եւ զցերեկ յաղօթս Աստուծոյ եւ իփառաբանութին Սրբոցն։ Եւ զի մանուկ չէրաստուածասէր եւ բարեպաշտ թագաւորին Վաչագանի,վանականաց ուխտադրութեամբ աղաչէր զԱստուած ի ձեռնՍրբոցն, զի շնորհեսցէ նմա զաւակ. եւ մարդասէրնԱստուած՝ այս է մատակարար բարեաց, լուեալ աղօթիցնորա՝ շնորհէր նմա զաւակ արու։ Եւ խնդութեամբընկալաւ զպարգեւսն ի յԱստուծոյ ի ձեռն Սրբոցվկայիցն։ Եւ դնէր անուն մանկանն Պանդալիոն յանունպատերազմող նահատակին Քրիստոսի Պանդալիոնի եւհրամայէր սնուցանել զմանուկն ընդ երկիւղնԱստուծոյ եւ միշտ առաջի ամենասուրբ վկայիցնՔրիստոսի՝ երկրպագութեամբ կանխեալ։

'The discovery of the relics of the blessed Zacharia, father of John [the Baptist], and of the blessed Pantaleon who was martyred in the city of Nicomedia, which the young Grigoris had brought to the land of the Čiłbs.

Numerous signs and miracles took place in the city named Cri in that spot where the relics of the holy martyrs in Christ lay, although no one knew precisely where the remains of the Saints were. Despite the fact that the inhabitants of the land were pagans, those with fevers and illnesses went to the church where the relics lay, and took earth from the place. Many of these people, though pagans, were greatly cured nonetheless. The foolish religion of the evil Persians, which was always in opposition to the Church of God [was practised by] a certain Persian mage who came to the place where these relics lay to mock them by relieving himself on them. However, when he loosened his pants his intestines fell out upon the earth, and he died in the greatest agony. This miracle was related by Yunan, archbishop of the Huns, who was from the land of the Mask'ut'k'. ...

Now in Haku lay the relics of the blessed martyrs the priest of Cri and the Čiłb lad who had been beheaded by the Persian Argesats'ik'. Their remains had been taken to Cri. There a man of supremely luminous appearance and a similarly radiant youth appeared at night in a vision to the prie

History

Evidence ID

E00134

Saint Name

Pantaleon, martyr of Nicomedia, during the Diocletian persecution of 305 : S00596 Zechariah, father of John the Baptist : S00597 Grigoris (Katholikos and Martyr in Caucasian Albania, ob. early 4th century) : S00062

Saint Name in Source

Պանդալէոն Զաքարիաս Գրիգորիս

Related Saint Records

Type of Evidence

Literary - Other narrative texts (including Histories)

Language

Armenian

Evidence not before

600

Evidence not after

1000

Activity not before

480

Activity not after

510

Place of Evidence - Region

Albania in Caucasia Armenia

Place of evidence - City name in other Language(s)

Urekan Ուռեկան Urekan Hadamakert Հադամակերտ Hadamakert Başkale

Major author/Major anonymous work

History of the Albanians

Cult activities - Liturgical Activity

Procession

Cult activities - Places

Burial site of a saint - tomb/grave

Cult activities - Non Liturgical Practices and Customs

Renovation and embellishment of cult buildings

Cult Activities - Miracles

Healing diseases and disabilities Apparition, vision, dream, revelation Miraculous sound, smell, light Punishing miracle Fertility- and family-related miracles (infertility, marriages)

Cult Activities - Protagonists in Cult and Narratives

Ecclesiastics - bishops Monarchs and their family Ecclesiastics - monks/nuns/hermits Zoroastrians

Cult Activities - Relics

Bodily relic - unspecified Discovering, finding, invention and gathering of relics Division of relics Reliquary – institutionally owned Bodily relic - bones and teeth Contact relic - dust/sand/earth

Source

The History of the Albanians is one of the most controversial texts of the medieval Armenian corpus. It is relatively obvious that the text known today as the History of Albanians is a compilation, sometimes a rather crude one, of various narrative sources, historical documents, or oral narratives, the latest of which dates as late as the 11th century. The authorship is usually attributed to a certain Movsēs Dasxuranc'i, who is most probably one of the 10th century compilers or editors of the corpus. There exists yet another Movsēs (Kałankatwac'i) to whom the History is also attributed, although here again we are dealing with a continuator or a compiler. It is equally unclear whether these two Movsēses are one and the same persons or not. Therefore, despite the traditional attribution to a Movsēs, we refer to the text by its title only. In spite of all these uncertainties, the information provided by the History of the Albanians is invaluable in many ways. First of all it is the only history that specifically treats Caucasian Albania, secondly, it constructs the history of Albania specifically around its saints and their cult, presenting the Christian history of the Kingdom in line with the established Armenian tradition, which also emphasises its unique character and cultural autonomy. The History provides great details on cultic practices, perhaps more than we have from any other contemporaneous Caucasian texts. In our database only the first book of the History is considered, as it is the part of the narrative that can be dated to the late antique period with the highest degree of confidence. The most important section of the Book I is perhaps the life and deeds of the Albanian King Vač'agan III (r. 487-510). J.P. Mahé and K. Zuckerman distinguish this component from the rest of Book I and date it to the 6th century. The rest must be a 7th century composition. The 6th century chronicler must have recounted these events soon after the death of King Vač'agan in the early 6th century (Mahé 2009, 114-115). Mahé suggests that Vač'agan symbolizes a certain unity of two parts of Albania, the north, which was predominantly Albanophone, and the south, where Armenian was used as an official language. The author also wishes to highlight the close cultural ties between Armenia and Albania. Vač'agan's principle challenge was to eliminate the continuous spread of paganism in Albania. Apart from strict measures taken against 'sorcerers' and pagans, Vač'agan instituted schools to re-educate the children of pagans. Vač'agan's particular concern with the cult of the relics is also a part of his anti-pagan project. Thus, the entire first part of Book I is a long quest for the relics of the saints, narrated with striking details.

Discussion

The first book of the History of the Albanians, which is perhaps the earliest part of the entire collection, is particularly fond of King Vačagan III the Pious. He was the first king of the restored kingdom of Albania in 487 and his reign apparently marked a certain rebirth of Albanian culture. By the time of Vačagan's reign, Christianity has suffered a crisis in the Albanian provinces. The elites have apostatised, having adopted Zoroastrianism, whereas the people have turned back to the ancient pagan practices and customs. Vačagan was particularly esteemed in the Albanian tradition for his efforts to strengthen Christianity in Albania and to make sure that it was universally practised throughout his kingdom. To achieve this, Vačagan tried to revitalise the memory of Albania's Christian past, and to establish commemoration of local martyrs and disseminate their cult. According to the History, among his other achievements, such as the foundation of monastic schools and zealous battle against pagan and Zoroastrian practices, was the recovery of the relics of the first Patriarch of the Albanians, *Grigoris (S00062). The chapter describes in detail the recovery and distribution of the relics, which is exceptionally detailed compared to the rest of the early medieval Armenian corpus. The quest for the relics is described through several chapters as a step by step discovery of clues, which eventually leads to the discovery of the coveted relics. The use of the relics in processions is modelled, with rhetorical embellishment, after a similar practice attested in the 5th and 6th century Armenian sources, Łazar P'arpec'i's and Ełiše's Histories, with regard to processions with Gregory the Illuminator’s relics (E###) However our Albanian text is far more elaborate, and uniquely has the king travelling with relics always in his entourage. This narrative is also unique in its claim that king Vačagan named his son explicitly after a saint (Pantaleon). No comparable practice is attested in the rest of early medieval Armenian historical literature. The History was written after the end of the Albanian kingship, so it is very uncertain how factual or fanciful this account is. Despite this, the close association of kingship with the relics of the saints is unique to the late antique literature and is only dimly echoed by the Georgian Life of Vaxtang written in the 8th century or before, that describes the valiant life of the holy king in the late 5th century (E###). This chapter recounts the very beginning of miraculous manifestations that eventually led to the discovery of Grigoris's relics. This happened near the ruins of the village of C'ri, located in modern Mountainous Karabagh (Arcax). The elaborate narrative describes further how a group of relics miraculously led to the discovery of other relics, namely of Zacharia and Pantaleon, which eventually led to the discovery of the relics of Grigoris, who oversees the entire process. After the discovery of the relics of Zechariah and Pantaleon, once Vačagan had realised that it was his mission to recover Grigoris's relics, he commissioned the creation of a foldable and transportable church. As pointed out by J.-P. Mahé this may be modelled after a similar tent-church of the royal camp of the Armenian King Aršak II in Šahapivan (Mahé 2013, 123) but Vačagan's church is much more sophisticated and consists of a triple enclosure, for the relics, the royal family, and the army. When the king travelled together with his entourage, the relics of the saints were carried in litters, where a cross was erected adorned with precious stones and marked with the name of the king. Mahé suggests that such crosses had existed in Armenia sufficiently early, although no early sources have survived describing it. A similar cross-reliquary is attested in processions of the tenth century Armenian King Ašot (914-928) and the Georgian King Dawit Bagrationi (990-1000) (Mahé 2013, 123).

Bibliography

Critical edition: Arakelyan, V. (ed.), Մովսէս Կաղանկատւացի, Պատմութիւն Աղուանից Աշխարհի (Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1983). Translations: Bedrosian, R., Movses Daskhurants'i's History of the Aghuans (Long Branch, New Jersey: Sources of the Armenian tradition, 2010). Dowsett, C.J.F., The History of the Caucasian Albanians by Movsēs Dasxuranc'i (London: Oxford University Press, 1961). Smbatyan, S.V., Мовсэс Каланкатуаци, История страны Алуанк [Movsēs Kalankatuac'i, History of the Land of Albania] (Yerevan, 1984). Studies: Bais, M., Albania Caucasica: Ethnos, Storia, territorio attraverso le fonti greche, latine e armene (Milan: Mimesis, 2001). Hewsen, R.H., "On the Chronology of Movsēs Dasxuranc'i", Bulletin of the School of Oriental and African Studies 27:1 (1964), 151-153. Mahé, J.-P., "Vac'agan III le Pieux et le Culte des Reliques", Révue des Etudes Armeniennes 35 (2013), 113-129. Yuzbachian, K.N., “Einige Bemerkungen über die Entwicklung der nationalen Bewusstseinsbildung im kaukasischen Albanien", in: W. Seibt (ed.), Die Christianisierung des Kaukasus (Vienna: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2002), 181-189. Zuckerman, C., "The Khazars and Byzantium. The First Encounter", in P.B. Golden, H. Ben Shamai, A. Róna-Tas (eds.), The World of the Khazars: New Perspectives. Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium (Handbook of Oriental Studies, Section 8: Uralic and central Asian Studies, 17; Leiden-Boston: Brill, 2007), 399-432.

Continued Description

st of the monastery named Yakob. They said: "Go to Cri and inform the city's governor, who is a lord from the land of the Albanians named Xočkorik. We shall show him the same vision [that you are seeing]. We are Saints of the Church. You and he are to remove [our relics]." The priest ignored this. However the same vision was repeated to him a second and a third time. He continued to ignore it until he fell seriously ill and was close to death. Then those same men in the forms of splendid luminous angels returned again and said to the priest: "Do you know why you are dying?" He replied: "No, lords." They said: "It is because you are stubborn and disobedient. You would not go to Xočkorik in Cri and retrieve our relics. And lo, now you lay dying!"The priest begged them to cure him so that he might quickly go and fulfil their order. They put their hands on him, and he was cured at once. He got up and went to the city of Cri. He located Xočkorik who was administrator in the city who asked him no questions and received him like a man of God. The man in the vision had told him that Xočkorik would also see a vision, and so the priest did not make explanations. After eating they got up, the priest going to sleep in the church with two other priests who were with the governor [Xočkorik], while Xočkorik himself went to sleep attended by two servants. Those same men appeared in their awe-inspiring shape and said to Xočkorik: "Get up and go to the church, for the Saints are there. You and the [other] priest must gather them up and remove them." [Xočkorik] awoke and was told: "Hurry, this is a vision." However, he fell back to sleep again. The vision returned. [The men in the vision] said: "We are not speaking solely that you get up early, but for the sake of our relics which are in that church. You and the priest must go and fetch them."He awoke in an awful fright, but soon he fell back into sweet sleep again. A third time those men who were clothed in light and who possessed the most glorious and beautiful forms reappeared and told him: "Get up and go to the church. There you will see a great light burning. Notice where the light shines, for there lie the relics of the Saints." This same vision appeared at the same time to the priest who got up and met Xočkorik who came to tell him about his own vision. They met, explained why they had arisen and told each other about their visions. Then the priest Yakob and the lord named Xočkorik, together with the two priests attached to the governor and the two servants, went to the church, crossing themselves. After they had entered the porch near the bema and had prayed before the Cross, they saw the most amazing bright light in the church. The light was so overwhelming that they were unable to get to their feet. Even after singing a psalm or two they were unable to get up. When they had sung a third psalm, however, Almighty God helped them, and it was as though someone had put them on their feet. They crossed themselves and went farther into the church which was now filled with the brightest, most glorious light. There they prayed until morning. At dawn, all the light in the church concentrated over the place where the most blessed relics of the venerable martyrs of Christ lay. As the light died down, a light flickered on and off above the spot until they were able to see just where it was. They opened it and found the Saints' relics. There was an inscription on the vessel containing the relics which read: "I, Grigoris, brought these Saints, Zechariah, father of John, and the venerable Pantaleon, who was martyred in the city of Nicomedia. And then I myself died." They removed the Saints' relics, washed and anointed them with holy oil. Xočkorik sealed them with his own ring, then rode off on his horse to take the message to the pious king Vačagan, informing him of the discovery of these great relics.The pious king was overjoyed and rejoiced and stood in prayer for the graciousness of God, giving thanks for this great blessing bestowed upon him. Then he assembled bishops, monks, and hermits, and conducted a grand memorial service for the Saints. Alms were generously given to the poor. He dressed the bishops and priests in honorable vestments and sent Manasē, his very devoted court priest, with other officials to quickly bring the holy relics of the most blessed martyrs. When they had arrived, the king, the queen, and numerous officials went on foot to meet them. They were accompanied by the Cross, incense, many flowers, and a countless multitude of people. The king blessed and glorified Jesus Christ the true God through these virtuous and holy martyrs.After this the king adorned the reliquary of the Saints with diverse royal garments, gold, silver, precious stones, and ordered that a folding wooden altar be constructed and covered in red leather. [He also ordered that] white linen be prepared to embellish the inside of the resting place of the Saints and all the Gospels. Šušanik, queen of the Albanians, a pious and benevolent woman, ordered that her great pavilion be erected over the red altar of the Saints to form a church into which the officials and the king and many people might enter and be sheltered from the heat and kept dry in case of rain. A linen screen was erected around the pavilion to form an enclosure which the king's retinue might enter at the time of the service and worship and pray to God and hear the holy scriptures before the Holy Cross and the blessed martyrs in Christ.Since the king always took these relics around with him when he traveled, he ordered litters to be made in their name and to be decorated again with red leather and precious white linen and a cross of gold set with precious gems and the king's name carved in gold and attached to the litter. There were crosses embroidered with multi-hued silks which glittered from the royal crown. Choice white horses from the royal stables which the king was fond of and treasured had their tails dyed red [for this occasion]. Officers were designated to attend to the litter of the Saints and the horses. Apart from the Saints, the Gospel, and other Scriptural writings, nothing else was permitted in the litter. White oxen were yoked to the vehicle which carried the altar of the Saints. [King Vačagan] appointed many of the court priests, deacons, readers, and psalmists to revere and tend to the Saints day and night. When the camp started to move, the litter with the Saints was at the front. It was covered with white linen and surmounted with a gold cross and a royal crown woven in multi-hued silks. [It was accompanied by] royal white horses decorated in red silk and with regal crowns on their heads. There was a multitude of servitors in front and behind, crosses in hand, singing psalms and hymns in unison praising the power of the Holy Trinity.This procession was followed by the palanquin of the queen, which was followed by the queen's entourage. Now when they wanted to encamp, first they erected the red altar with the gold cross on top, which was for the Saints. A large white tent was placed over this. With great care and accompanied by fragrant incense, they then brought in the Saints to rest there. Next the royal tent and other arrangements for the king were seen to. Then the king himself together with the queen and the entire army performed morning and evening prayers glorifying the Saints.Now it happened that this God-loving and pious king lacked a male heir. Making a vow before the monks, [King Vačagan] beseeched God through the intercession of the Saints to grant him a son. And benevolent God, the giver of good things heard his prayers and bestowed a son on him. With joy did he receive this gift from God, delivered to him by the agency of the blessed martyrs. [Vačagan] named the boy Pantaleon and commanded that he be raised with a fear of God and always be zealous in worshipping the holy martyrs of Christ.After this the king became especially pious, distributed alms and enthusiastically participated in fasts and prayers together with the queen and all of the court and untiringly commemorated the saints.'Text: Arakelyan 1983, 56-64. Translation: Bedrosian 2004, adapted.