E00126: Agathangelos' History of Armenia (written in Armenian, in the second half of the 5th c.) tells the story, set in the early 4th c., of *Gregory the Illuminator (converter of Armenia to Christianity, S00251) constructing martyr shrines at Arstasat for *Hripsimē (virgin and martyr of Armenia of Roman origin, S00071) and *Gaianē (Armenian martyr and companion of Hripsimē, S00260) and their companions, the reburial of the martyrs, and the miraculous return to human form of King Trdat.
online resource
posted on 2014-11-01, 00:00authored bynaleksidze
Agathangelos, History of Armenia, 759-776.
For the context of this story, see $00497. King Trdat, as punishment for his killing of the martyrs and cruelty towards Gregory, has assumed the form of a boar. Gregory has collected the relics of the martyrs, and orders the people to start building chapels for these holy virgins. Gregory himself takes up the architect's line and sets out the foundations for the saints' martyria of repose. Everyone is involved in the process, both men and women.
759: Եւ կանգնեալ երիս վկայարանս մի՝ ի հիւսիսոյ յարեւելից կողմանէ քաղաքին ուր վկայեաց սանականն Հռիփսիմէ երեսուն եւ երկու ընկերաւք։ Եւ զմիւսն շինեցին ի հարաւակողմ կուսէ անտի ուր վկայեացն Գայիանէ նորուն սնուցիչն երկու ընկերաւքն ։ Եւ զմիւսն եւս մաւտ ի հնձանն ի մէջ այգւոյն ուր էին վանք նոցա։ Շինեցին կազմեցին զտեղիսն եւ զարդարեցին ոսկի եւ արծաթի կանթեղաւք լուցելովք եւ լապտերաւք վառելովք եւ աշտանակաւք բորբոքելովք։
'So they raised three martyr shrines: one on the north-eastern side of the city where the protegée Hripsime had been martyred with thirty-two companions. They built the second to the south where Gaiane, her guardian, had been martyred with two companions. And the third they built close to the vat-store in the vineyard, where their lodging had been. They constructed and arranged these places, and adorned them with burning lamps of gold and silver and kindled lanterns and lighted candelabra.'
760: Եւ հրամայեաց մէն մի իւրաքանչիւր արկղագործ տախտակամած մայրափայտեայ բեւեռապինդ հաստահեղոյս երկաթագամ տապան գործել։ Եւ ամենայն ըստ ասացելոյ պատուիրանին արարեալ հանդերձեալ կազմեալ պատրաստեցին ըստ եդեալ հրամանին տուելոյ բերին զարկեղսն արարեալ հանգստի սրբոցն առ դուրս հնձանին առաջի սրբոյն Գրիգորի։ Իսկ նա առեալ՝ ինքն միայն ի ներքս մտանէր եւ ոչ թողոյր զայլ ոք ամենեւին ի ներքս մտանել ասէ. "Ոչ է պարտ ձեզ հուպ լինել եւ մերձենալ առ նոսա որ չեւդ էք բժշկեալ որ չեւդ էք սրբեալ մկրտութեամբ"։ Այլ ինքն միայն առանձնացեալ զմի մի իւրաքանչիւր ի սրբոցն առեալ յիւրաքանչիւր արկեղ դնէր՝ իւրաքանչիւր հանդերձով եւ իւրեանց կազմութեամբ պնդէր եւ կնքէր քրիստոսանշան կնքովն։
'And he ordered a casket to be made for each one of them, box-shaped, of cedar planks firmly joined together with iron nails. They all followed his orders and prepared as he had said. At his command they brought the caskets made for the repose of the saints to the door of the vat-store in front of saint Gregory. He took them and entered alone, allowing no one else at all to go inside. "It is not right for you to come near or approach them, for you have not been healed or purified by baptism." But he withdrew alone and placed each of the saints in one of the caskets; he wrapped each one in her clothing and sealed them with the seal of Christ.'
761: Իսկ թագաւորն եւ արքայազունքն ամենայն եւ մեծամեծքն եւ նախարարքն եւ ազատքն եւ զաւրքն ամենայն՝ իւրաքանչիւր բերէին իւղս անուշունս եւ խունկս ազնիւս եւ զգունագոյն նարաւտս պատանաց զմետաքսառէչս ոսկեթելս կերպասուց ։ Եւ կին թագաւորին եւ աւրիորդք թագաւորազունք եւ կանայք պատուականացն եւ մեծամեծացն դստերք՝ բերէին ծիրանիս եւ զոսկեհուռն դիպակն եւ զերկնագոյնն եւ զսպիտակ իբրեւ զձիւն հանդերձանս սրբոցն։ Նոյնպէս եւ զոսկին եւ զարծաթն եւ զկտաւսն փութով կուտէին առ դուրս հնձանին։
'But the king and all the royal court and the magnates and princes and nobles and the entire army, all brought sweet oils and precious incense and decorated bands of various colors, woven with silken and golden threads. And the queen and the royal princesses and the honorable women and nobles' daughters brought for the saints purple robes and brocades of gold and blue garments as white as snow. Similarly they hastened to pile up at the door of the vat-store gold and silver and linen.'
762: Արդ՝ ելեալ տեսանէր սուրբն Գրիգորիոս զի շեղջ շեղջ կուտեալ էին առ դուրս հնձանին։ Իսկ նա ոչ առնոյր յանձն զնոցա ինչ առ նոսա մատուցանել ասէ. "Ո՞չ վաղ իսկ ասացի եթէ ոչ է պատշաճ զձեր ինչ մինչ չեւդ էք սրբեալ մկրտութեամբ՝ առ նոսա մատուցանել այլ յաւժարութիւնդ ձեր բարիոք է վասն ձերոյ փրկութեան։ Այլ այս ամենայն յարքունական գանձուն պահեալ կայցէ մինչեւ ձեզ հովիւ եւ վարդապետ ի տուչութենէ բարերարութեան Աստուծոյ պարգեւեսցի եւ երեւեսցին ձեզ առաջնորդք քահանայապետք տեսուչք եպիսկոպոսք եւ երիցունք եկեղեցական կարգի լուսաւորութեան սիրոյն Աստուծոյ եւ այդ ամենայն երթիցէ ի սպաս պաշտաման փառաւորընկալ սեղանոյն Աստուծոյ ի ձեռն քահանայապետին կացելոյ ։ Այլ այժմ եկա՛յք զսոսա յիւրաքանչիւր հանգիստս մատուսցուք"։
'When saint Gregory came out, he saw these piled up by the door of the vat-store. But he did not allow them to offer anything of these to them, saying: "Did I not tell you earlier that it is unfitting for you to offer them anything of yours until you have been purified by baptism? Nonetheless, your good will is advantageous for your salvation But let all this be stored in the royal treasury until you be granted a shepherd and teacher by the benevolent providence of God, and you be provided with prelates, high-priests, overseeing bishops and priests of the ecclesiastical order for the illumination of God's love. Then all this will go for the sacrifice of the worship at the glorious altar of God through the appointed high-priest. But now come, let us put these to each one's repose.'
763: Իսկ թագաւորն Տրդատ յայնժամ դեռ եւս էր յամենայն կերպարանս խոզի բայց միայն ի մարդկապէսն խաւսելոյ եւ կճղակք ձեռացն եւ ոտիցն իբրեւ զխոզի եւ դէմք երեսացն կնճթացեալ եւ ժանիք մեծամեծք իբրեւ զմեծամեծ վարազաց եւ խոզանաստեւն թաւացեալ զամենայն մարմնովն ։ Այլ կայր պատեալ զերեսսն գլխովն հանդերձ՝ արկեալ զիւրեաւ քուրձ եւ կայր երեւոյթ տեսլեամբ ի մէջ ժողովրդոցն ։ Արդ՝ մատուցեալ աղաչէր զսուրբն Գրիգորիոս զի գոնեա ձեռացն եւ ոտիցն հնար լինիցի բժշկութեան զի ի գործ շինուածոց սրբոցն արժանի արասցէ գէթ սակաւիկ ինչ մասնաւորել զնա։
'Now king Trdat at that time was still totally in the form of a pig, save only that he could speak in human fashion. The claws of his hands and feet were like those of a pig, his face had turned into a snout, he had great teeth like a large boar, and he was hairy over all his body. He stood covering his face and head, wrapped in a hair shirt - a dreadful sight in the midst of the people. Then he came forward and begged saint Gregory that at least his hands and feet might be healed, so that he might be worthy to participate, at least a little, in the construction of the saints' chapel.'
764: Իսկ երանելին Գրիգորիոս ծունր կրկնեալ ամենատեառն բարերարի մարդասիրին Աստուծոյ երթեալ անկանէր զսուրբ ընկալ արկեղաւքն երանելի մարմնոցն քրիստոսական վկայիցն՝ մատուցանել պաղատանս համբարձեալ զբազուկսն հանապազատարած յերկինս՝ ամենայն ժողովելոցն եւ թագաւորին բժշկութիւն հայցէր։ Ապա դարձաւ առ թագաւորն շնորհելովն Քրիստոսի զոտսն նորա եւ զձեռսն բժշկէր զի թափեցան կճղակք ոտիցն եւ ձեռացն որպէս զի առ մի նուագ հաղորդեալ լիցի ի գործ սրբոցն՝ իւրոց ձեռացն վաստակելով։
'So blessed Gregory knelt to the Lord of all, the kind and benevolent God, throwing himself by the caskets which contained the blessed bodies of Christ's martyrs, and offered supplications, raising his arms stretched out to heaven and begging healing for all the people and the king. Then he turned to the king and by the grace of Christ cured his feet and hands; the claws of his feet and hands fell off, so that he could play a small part in the work for the saints, labouring with his own hands.'
765: Իսկ նորա հարցեալ զԳրիգորիոս թէ զի՛նչ հրամայեսցէ նմա եւ նա տայր զչափ արկեղացն սրբոց զի հատեալ զտեղիսն իւրաքանչիւր բնակութեան՝ յաւրինեսցէ ի ներքս ի մարտիրոսական յարկին հանգստեան ։ Իսկ նորա աղաչեալ զԳրիգորիոս՝ զի հրամայեսցէ մի՝ վասն կնոջ իւրոյ Աշխենայ տիկնոջ եւ մի՝ վասն քեռն իւրոյ հարազատի որում անուն էր Խոսրովիդուխտ զի իշխեսցեն եւ նոքա հաւասարել գործոյն։ Եւ նորա տուեալ հրաման եւ նոցա երթեալ ընդ նմա աւգնել գործոյն։ Եւ առեալ զչափ արկեղացն՝ փոսել փորել զտեղիս հանգստի սրբոցն ի ներքս ի տաճարս հանգստարանացն։
'Then he [Trdat] asked Gregory what he would order him to do. And he gave him the measure of the holy caskets that he might dig places for each one to lie in, and arrange these inside the resting place of the martyrs. Then he begged Gregory to command, first concerning his wife Ašxen and secondly for his sister Xosroviduxt, that they too might be able to join in the work. And he gave a command, and they went with him to help the task. And he took the measure of the caskets in order to dig out places for the repose of the saints inside the funerary chapels.'
766 Արդ՝ առեալ թագաւորին փայտատ եւ բահ՝ հատանէր զդիրս հանգստոցաց սրբոցն իւրաքանչիւր ըստ չափու արկեղացն։ Սոյնպէս եւ ինքեանք երկոքին Աշխէն տիկին եւ քոյր թագաւորին Խոսրովիդուխտ ըստ բրել բրողին ի հանդերձս իւրեանց ընկալեալ զհողն՝ արտաքս պեղէին ։ Եւ այսպէս կարգի կարգի յառաջակողմն պատրաստեցին զդիրս սրբոյն Հռիփսիմեայ եւ զկնի նորա զերեսուն եւ զերկուցն ի տեղւոջն յայնմիկ ուր հեղան արիւնք վկայականք երանութեան նոցա ի տեղւոջ հանգստեան պատրաստելոյ սուրբ եւ փառաւոր սեղանոյն Քրիստոսի ։ Սոյնպէս եւ ի վկայարանին՝ որ ի հարաւակոյս քաղաքին էր՝ պատրաստեաց եւ զայն տեղին երանելւոյն Գայիանեայ եւ երկուց ընկերացն։ Ինքնին թագաւորն Տրդատ քերբն Խոսրովիդխտով հանդերձ եւ Աշխէն տիկնաւ զդիրս սրբոցն իւրաքանչիւր բնակութեան յաւրինէին իւրեանց ձեռաւքն։
'Then the king took an axe and spade and dug out places for the repose of the saints according to the measure of the caskets. Similarly, the other two, the queen Ašxen and king's sister Xosroviduxt, as he dug gathered the earth into their clothes and removed it. And in the same way they prepared in order first the spot for saint Hripsime, and then that for the thirty-two in the place where their blessed martyrs' blood had been shed, in the place of repose prepared for the holy and glorious altar of Christ. Similarly also at the chapel which was to the South of the city he prepared the spot for the blessed Gaiane and her two companions. King Trdat himself and his sister Xosroviduxt and queen Asxen arranged the resting-places for each of the saints with their own hands.'
767: Եւ եկն թագաւորն խնդրեաց հրաժեշտ ի սրբոյն Գրիգորէ եաւթնաւ
History
Evidence ID
E00126
Saint Name
Gregory the Illuminator, Converter of Armenia : S00251
Hripsime, Armenian virgin and martyr of Roman origin : S00071
Gaiane, Armenian martyr and companion of Hripsime : S00260
Condemnation/rejection of a specific cultic activity
Cult Activities - Miracles
Miraculous sound, smell, light
Healing diseases and disabilities
Healing diseases and disabilities
Changing abilities and properties of the body
Miracle after death
Saint aiding or preventing the construction of a cult building
Cult Activities - Protagonists in Cult and Narratives
Crowds
Ecclesiastics - bishops
Monarchs and their family
Soldiers
Cult Activities - Relics
Bodily relic - entire body
Discovering, finding, invention and gathering of relics
Public display of relics
Cult Activities - Cult Related Objects
Crosses
Precious material objects
Precious cloths
Oil lamps/candles
Source
The History of Armenia, attributed to a certain Agathangelos, is the main account of Armenia's conversion to Christianity by Gregory the Illuminator in the fourth century. The History covers the period between the demise of the Arsacid royal line in Iran soon after 224 to the death of Gregory sometime after the Council of Nicaea in 325.
The author claims to have been commissioned by King Trdat, Armenia's first Christian king, to chronicle the events. This gloss has caused multiple discussions: the current scholarly consensus is that the surviving text of Agathangelos is likely to be of the period circa 450-470. It cannot predate the development of the Armenian script in the first third of the 5th century and must predate the Epic Histories of the late 5th, because these quote from Agathangelos. In R. Thomson's words: 'The author of the History ascribed to Agathangelos attempted to create a picture of Gregory as the founder of the Armenian Church based on traditions mostly oral but also [possibly] written. His effort was neither the first word, nor the last in that process, but the History of Agathangelos did eventually become the enshrined version of the events. As such it joined those other classics of Armenian literature which defined the past as a source of inspiration and a model for emulation in the future'. (Thomson 2010, 8). Despite this, the image of Gregory in the Armenian tradition has been constantly evolving and was repeatedly adapted to immediate rhetorical and political aims.
The story of Gregory and his heroic suffering became popular in both the Christian East and West and appears in numerous versions in other languages, including Syriac, Arabic, Georgian, Greek and Latin. Despite this, for the purpose of the present database, only the Armenian version will be utilised, unless specified otherwise. This is justified by the fact that other versions seem to be much later than the original 5th century text.
Discussion
The events described here are effectively the first steps towards the Christianization of Armenia and of the foundation of Aštišat as a holy site. Agathangelos presents Gregory as establishing the commemoration of Armenia's own martyrs, and, by implication, creating a distinctive and autonomous Armenian church.
The turning of Trdat back into a man's form is still celebrated in the Armenian tradition, as yet another important and indeed sacred step towards Christianization of Armenia.
Bibliography
Edition:
Thomson, R.W., (ed.) Agathangelos, Patmowtiwn hayots' (History of the Armenians): A Facsimile Reproduction of the 1909 Tiflis Edition (Delmar NY: Caravan Books, 1980).
Translation:
Thomson, R.W., The Lives of Saint Gregory: The Armenian, Greek, Arabic, and Syriac Versions of the History Attributed to Agathangelos (Ann Arbor: Caravan Books, 2010).
Continued Description
րեայ ճանապարհ կալեալ ի վեր ի բարձր լեառն ի Մասիս։ Եւ անտի ի գլխոյ լեռնէն առեալ վէմս արաստոյս անտաշս անկոփս յաղթս ծանունս երկայնս ստուարս եւ մեծամեծս որ զմի մի ոչ ումեք լինէր հնար թէ եւ դիպելոյ բազմութեան ի մարդկանէ՝ զայն շարժել արդ՝ առեալ սկայազաւրն հայկաբար զութ արձանսն՝ ի վերայ իւրոց թիկանցն զայն դնէր եւ ըստանձնեալ բերէր ի վկայարանս տաճարացն։ Մէն չորս արձանս սեամս կանգնէր՝ իբրեւ փոխարէն անմիտ մարտին զոր ընդ սրբոյն պատերազմեալ յիւրում սենեկին ուր ամենապահ շնորհացն յաղթեալ՝ զայնչափ զարմանալիսն գործեաց։ Եւ սա պսակ յաղթութեան՝ *զիւրոյ ձեռացն զաւրութեան զվաստակն ամենեցուն ցուցանէր։ 'Then the king came and asked leave from saint Gregory to make a seven-day journey up to the lofty mountain Masis [= Ararat]. From the summit of the mountain he took solid stones, unworked, unhewn, immense, heavy, wide, enormous and huge, which no single person could ever move, not even a great number of men. But he with giant strength of Hayk's picked up eight columns and on his own back carried them to the martyr shrines. He set up four columns as door-posts for each, in compensation as it were for the thoughtless struggle he had waged with the saint in his own chamber, where conquering by [God's] all-protective grace, she had done such marvels. He now showed everyone as a crown of victory the labour of his own strong hands. 768:Արարեալ շինեալ կազմեալ զսուրբ վկայարանսն երեսին՝ հանդերձեցին զարդարեցին եւ աւրինաւք յարդարեցին եւ ապա առեալ զիւրաքանչիւր յիւրաքանչիւր տեղի վկայութեանն մատուցանէին։ Զսուրբն Գայիանէ ի կողմն հարաւոյ իւրոյ մարտիրոսութեանն երկու ընկերաւքն դնէր ի վկայարանի տաճարին։ Սոյնպէս եւ զերանելին Հռիփսիմէ երեսուն եւ երկու ընկերաւքն ի կողմն արեւելից ի շինածի տաճարին դնէին։ Եւ զմիաւորն որ ի հնձանին սպանաւ՝ սորա տաճարն ի կողմանէ քաղաքին ի հիւսիսոյ կուսէ ։ Եւ զամենայն սուրբսն ի միասին գումարեալ զխաչական վկայսն Քրիստոսի՝ յիւրաքանչիւր հանգիստս մարտիրոսական բնակութեան շինուածոցն փոխեցին։ Ըստ երեւելոյ հրամանին տեսլեանն յառաջագոյն Գրիգորի՝ այսպէս եւ կատարեցաւ։ 'Having constructed all three chapels, they adorned and suitably decorated them. Then they brought each one to her place of martyrdom. Saint Gaianē he placed in the chapel to the South with the two companions of her martyrdom. Similarly the blessed Hripsimē with the thirty-two companions they placed in the chapel constructed to the East. And the single martyr who had been killed in the vat-store had her chapel to the North of the city. Having brought all the saints together, they transferred the crusading martyrs of Christ each to the chapel of repose built for her. According to the command of the vision which had earlier appeared to Gregory, so it was accomplished.'769:Եւ ի ներքսագոյն խորանացն ի վերայ հանգստարանացն կենդանադիր գերեզմանացն ի տեղիս սեղանոցն յերեսին վկայարանսն մէն մի կանգնեաց զսուրբ նշան տէրունական խաչին. "Զի միայն ասէ առաջի այդր ամենակեցոյց նշանիդ երկիր պագանիցէք Տեառն Աստուծոյ արարչին ձերոյ։ Ահա սիւնք հաստատուն կանգնեցան ձերում խարխուլ շինուածոյն։ Այս այն սիւնք են ասէ որ ունին զբեռն ծանրութեան ձերոյ շինուածոյն փրկութեան ահա երեք սիւնք եւ չորրորդ սիւնն կենդանութեան՝ որ զձեզ առ Աստուած վերացուսցէ։ Եկա՛յք զնկատեալ տեղին տէրունական տանն եւ մեզ հրամայեալն ի մէջ առեալ ի պատիւ փակեսցուք"։ 'Underneath the domes, over the resting-places of the life-enclosing tombs on the sites of the altars, he set up in each of the three shrines the holy sign of the Lord's cross. "Only in front of the all-saving sign," he said, "should you worship the Lord God your creator. Behold, firm pillars have been set up for your insubstantial edifice. These are the pillars which bear the heavy weight of the edifice of your salvation. Behold, three pillars; the fourth is the pillar of life which will raise you to God. Come, let us honourably enclose the place that has been indicated and commanded us for the Lord's house."'770:Եւ թագաւորաւն եւ ամենայն ժողովրդովքն հանդերձ երթեալ հասանէր անդէն ի տեղին ցուցեալ հրեղէն սեանն ոսկիակալ խարսխին եւ անդէն բարձր քաղաքորմով փակեալ զտեղին ի պատիւ եւ դրամբք եւ դռնափակաւք ամրացուցեալ եւ կանգնեալ եւ անդ զնշան փրկական խաչին զի առ հասարակ հասեալ ամենայն ոք յայն տեղի՝ ամենազաւր արարչին Աստուծոյ երկրպագեալ ծունր կրկնեսցեն։ 'So with the king and all the people he went to the place where the fiery pillar with the golden base had been revealed, and there they honourably enclosed the spot with a high wall and secured it with doors and bolts. There too they set up the sign of the saving cross, so that all who come to that spot might kneel and worship God, the almighty creator.'771:Եւ այսպէս լուսաւորեալ զսիրտս եւ զոգիս ժողովրդոցն քարոզութեամբ աղիւն Աստուածութեանն յաղեալ համեմեալ թողեալ զպաշտաւն ունայնութեան սնոտեաց ձեռագործ կռոցն արարելոց եւ ի պաշտաւն դարձեալ մարդասիրին Աստուծոյ։ 'In this way he illuminated the hearts and souls of the people by his preaching, seasoning them with divine salt. They abandoned the vain worship of useless idols made by hand, and turned to worship the benevolent God.'772:Եւ յայնմ հետէ եւ անդր կանխէին անձնակամ կամաւք ի պահս եւ յաղաւթս եւ յերկիւղ եւ ի սէր եւ յունկնդրութիւն Աստուծոյ վարդապետութեանն փութային։ 'After this they willingly set themselves to fasting and prayer, and devoted themselves to fear and love and attention to God's preaching.'773:Արդ՝ իբրեւ ժողովեալք միահամուռ ի պաշտաւնարան տեղւոյն յարկի տանն Աստուծոյ կային՝ խաւսել սկսաւ երանելին Գրիգորիոս եւ ասէ. "Դի՛ք ծունր ամենեքեան զի արասցէ Տէր բժշկութիւն հարուածոցդ"։ Եւ եդեալ ծունր ամենեցուն առ Աստուած եւ երանելւոյն Գրիգորի մեծաւ աղաւթիւք եւ պաղատանաւք խնդրեալ ուժգին ճգնութեամբ եւ արտասուաւք վասն թագաւորին բժշկութեան։ Եւ թագաւորն մինչ դեռ կայր ի տեսիլ կերպարանաց խոզի ընդ ժողովրդեանն՝ յանկարծակի հարեալ զդողման եւ զխորխն խոզի արտաքոյ մարմնոյն իւրոյ ի բաց ընկենոյր ժանդատեսիլ ժանեաւքն եւ կնճթադէմ երեսաւքն հանդերձ խոզանացեալ մազովն թաւութեամբ զխորխացեալ կաշին ի բաց ընկենոյր։ Եւ դէմք երեսացն դարձան յիւր իսկ կերպարանսն եւ մարմինն փափկացեալ մատաղացեալ լինէր իբրեւ զառաւրեայ մանկան ծնելոյ եւ ողջանդամ մարմնովքն ամենեւին բժշկեցաւ։ 'Now when they had all gathered together in the place of worship of the house of God, the blessed Gregory began to speak, saying: "Bend your knee, everyone, so that the Lord may effect the healing of your torments." They all knelt, and the blessed Gregory with fervent prayers and supplications, with tears and mortification, implored healing for the king. Then the king, while he was standing among the people with the appearance of the pig, suddenly trembled and threw off from his body the pig-like hide with its tusk-like teeth and snout-like face, and he cast off the thick skin with its pig-like hair. His face returned to its own form, and his body became soft and young like that of a newly born infant; he was completely healed in all his limbs.'774:Սոյնպէս եւ ամենայն մարդիկն որ էին բազմութիւնք կուտեալք՝ յիւրաքանչիւր ախտից թաւթափեալք ոմանք բորոտք եւ ոմանք անդամալոյծք եւ գաւսացեալք եւ ջրգողեալք որովայնիւք եւ դիւահարք եւ գոնճացեալք եւ պատագրոսք։ Եւ այսպէս բացեալ շնորհացն *մարդասիրին Քրիստոսի զիւր ամենակար բժշկարանն՝ բժշկել զամենեսին ի ձեռն Գրիգորի ախտացեալքն թաւթափէին յիւրաքանչիւր հիւանդութեանց։ Սոյնպէս եւ բացեալ լինէր աղբիւր գիտութեանն Քրիստոսի զլսելիս ամենեցուն լնուլ ճշմարտապատում վարդապետութեամբն Աստուծոյ։ 'In a similar fashion all the people who were gathered in great numbers were cured of each one's affliction: some had been lepers, some paralytic, or crippled, hydropic, demon-possessed, suffering from worms or gout. Thus Christ with his benevolent grace opened his all-powerful pharmacy, and healed all through Gregory; those afflicted were cured of each one's disease. So also was the fount of knowledge of Christ opened, and it filled the ears of all with the true teaching of God.'775:Անդ էր այնուհետեւ սրտալիր ուրախութիւն եւ ակնավայել տեսիլ հայեցելոցն։ Քանզի երկիր որ եւ համբաւուցն անգամ աւտար էր կողմանցն այնոցիկ յորում ամենայն աստուածագործ սքանչելութիւնքն գործեցան՝ առ ժամայն վաղվաղակի իրացն եղելոց խելամուտ լինէր ոչ միայն առ ժամանակաւն պաշտելոցն այլ եւ յառաջակարգ յաւիտեանցն եւ յապա եկելոցն եւ սկզբանն եւ կատարածի եւ ամենայն աստուածատուր աւանդութեանցն ։ 'Then there was heartfelt rejoicing and a joyful visage on the onlookers. For the land, which until then had been ignorant of reports of those regions where all the divine miracles had been worked, now suddenly was informed of what had occurred - not only of what had been done, but also of the earlier messages, and of all the divine traditions.' 776:Իսկ իբրեւ զչափ առեալ զիրացն հաստատութեան՝ համարձակագոյն եւ առաւելագոյն զաշակերտութիւն նորագիւտ վարդապետութեանն խմբէին ուսուցանել թեքել եւ պատրաստական քարոզութեանն անգէտ մարդկանն յաւրինել։ Որոց եւ ինքեանք իսկ ի կողմանց կողմանց եւ ի գաւառաց գաւառաց Հայաստան աշխարհին՝ յորդեալք եւ դրդեալք հասանէին ի բացեալ աղբիւրն շնորհաց գիտութեանն Քրիստոսի։ 12 Քանզի յԱյրարատեան գաւառին ի թագաւորանիստ կայեանսն բղխեցին Հայոց տանն Թորգոմայ շնորհք քարոզութեան Աւետարանին պատուիրանացն Աստուծոյ"։ 'When they had been informed of the exactness of these things, they were all the more willing and anxious to learn and study the new doctrine, and as ignorant men to be instructed and edified in this preaching. From every region and province of Armenia they excitedly came to the opened source of the grace of the knowledge of Christ. For in the province of Ayrarat, at the royal residence, there flowed forth for the Armenian house of Torgom the grace of the preaching of the gospel of God's commandments.'Text: Thomson 1980, 394-403. Translation: Thomson 2010, 353-367.