E00102: Agathangelos' History of Armenia (written in Armenian, in the second half of the 5th c.) tells the story, set in the early 4th c., of *Gregory the Illuminator (converter of Armenia, S00251) establishing, with the help of relics, the commemoration in Armenia of *John the Baptist (S00020) and *Athenogenes (bishop and martyr of Pedachthoe, S00065), to replace the feasts of pagan deities.

Agathangelos, History of Armenia, 810-836.

After his consecration in Kaisareia/Caesarea of Cappadocia, Gregory the Illuminator returns to Armenia, builds churches and baptizes king Trdat and a multitude of Armenians.

810:
Եւ իբրեւ դարձեալ գայր նա ի կողմանցն Յունաց՝ բարձեալ բերէր ընդ իւր նշխարս ինչ յոսկերաց մեծի մարգարէին երանեալ մկրտչին Յովհաննու եւ զսուրբ վկային Քրիստոսի զԱթանագինէի։ Եւ իբրեւ եկին հասին յանդիման մեհենացն մաւտ ի գետն Եփրատ՝ կամէր հանել զնոսա ի վեր ի բարձրաւանդակ տեղի մեհենացն կործանել զբագինսն եւ շինել զվկայարանս նոցա։

'When he returned from the Greek territory he brought with him some relics from the bones of the great prophet, blessed John the Baptist, and of the holy martyr of Christ, Athenogenes. When they arrived opposite these temples, near the river Euphrates, he wished to take them up to the highest place of the temples in order to destroy the altars and build chapels for them.'

811:
եկին մաւտ եղեն ի գետն Եփրատ իբրեւ ձիոյ արշաւանաւք երկուք եւ դեռ ընդ փոքր ձորակ մի անցանել կամէին ընդ ջուր մի սակաւ՝ զտեղի առին սպիտակ ջորիք կառացն ուր կային գանձքն աստուածային նշխարք սրբոցն ոչ կարացին հանել ըստ ձորակն։ Եւ յայտնեալ առ Գրիգոր հրեշտակ Տեառն՝ ասէ. "Հաճեցաւ Տէր զբնակել սրբոցդ Աստուծոյ ի տեղւոջդ": Ուր եւ անդէն բազմութեան զաւրացն մէն սակաւ սատարեալ՝ շինեցին զվկայարանն եւ զսուրբսն ի հանգիստ փոխեցին։

'When they had approached the Euphrates at about two horse-courses and were still intending to pass a small valley with a little water in it, the white mules of the carriage which carried the divine treasures, the saints' relics, halted; they were unable to drive them beyond the valley. And the angel of the Lord appeared to Gregory, saying: "It had pleased the Lord that these saints of God should dwell in this spot". So there [at Aštišat] the whole multitude of the army set to work and built the chapel and transferred the saints to rest.'

812, 813:
Following this event, the soldiers tried to discover the gates of the pagan temple, which they could not, 'because the demons had hidden them from them'. Gregory took a cross and from a high place and implored the Lord to drive the demons away. A mighty wind blew and destroyed all and everyone who was associated with the pagan temples.

816:
Եւ ինքն չու արարեալ անտի՝ մեծապանձ պարծանաւք զաւրութեան խաչին Քրիստոսի եւ բարձ նշխարս անտի կէս մի ի սրբոցն զի եւ յայլ տեղիս հաստատեսցէ զյիշատակս նոցա։ Եւ ընդ ամենայն տեղիս եւ ընդ ամենայն գաւառս շրջէր յաւանս եւ յագարակս շինէր եկեղեցիս եւ առնէր մկրտութիւն եւ կացուցանէր քահանայս։

He [Gregory] himself set out from there with the sublime boast of the power of the cross of Christ, and he took a part of the saints' relics in order to establish their commemorations in other places. He journeyed through every place and every province. In the towns and estates he built churches, conducted baptism and established priests.

831:
Եւ եդ անդ հիմունս եւ շինեաց եկեղեցի եւ զնշխարսն զոր ունէր յոսկերաց սրբոցն՝ ի տէրունական տանն բնակեցուցանէր։Սոյնպէս եւ ընդ ամենայն կողմանս գաւառացն դնէր հիմունս եկեղեցեաց եւ ուղղէր սեղանս եւ կացուցանէր քահանայս: Եւ ամենայն երկիրն դարձեալ սրտիւք իւրեանց կանխէին ի պահս եւ ի պաշտաւն եւ յերկիւղն Աստուծոյ։

'There [at Bagawan] he set foundations and built a church; and the relics which he had of the saints' bones he deposited in the Lord's house. In this way throughout all parts of the regions he set foundations for churches, erected altars, and established priests. The whole land was converted, and with all their hearts they were assiduous in fasting and in the worship and fear of God.'

836:
Եւ զյիշատակս վկայիցն բերելոց ժամադրեաց ի տաւն մեծ հռչակել սնոտեացն պաշտաման ի ժամանակի՝ դիցն Ամանորոյ ամենաբեր նոր պտղոց տաւնին Հիւրընկալ դիցն Վանատրի ա, զոր յառաջագոյն իսկ ի նմին տեղւոջ պաշտէին յուրախութեան Նաւասարդ աւուր։ Զի ժողովեալ ի յիշատակ մեծի երանելւոյն Յովհաննու եւ սրբոյ վկային Աստուծոյ Աթանագինէի՝ յայնմ աւուր խմբեալ ի նմին յաւանին տաւնեսցեն։

'He [Gregory] fixed the date for celebrating the commemoration of the martyrs that had brought as a major festival, at the time of the festival of the vain cults of the god Amanor, the bringer of new fruits, and the god Hiwrenkal Vanatur, which they previously used to celebrate in that same place on the feast of New Year’s Day. [He commanded] that they should gather for the commemoration of the great and blessed John and the holy martyr of God, Athenogenes, and celebrate their festival on that day in the same town [Bagawan].'

Text: Thomson, 1980, 422-435. Translation: Thomson, 2010, 417-442; adapted.